Тусгай хамгаалаттай газар нутгаа
тусгайлан хамгаалж чадаж байна уу?
Энэхүү нийтлэлээр Тусгай хамгаалалттай газар нутгийн эрх зүйн
орчин, тус нутагт газар ашиглах үйл явц, тулгамдаж буй асуудал, зөрчил
тухайлсан зарим тусгай хамгаалалттай газар нутагт газар ашиглаж буй
өнөөгийн байдал, анхаарал татсан асуудлыг холбогдох судалгаа, эрх зүйн
баримт бичигт тулгуурлан дүн шинжилгээ хийж, зохих санал дэвшүүлэхийг
зорилоо.
Оршил
Дэлхий нийтээр олон улсад хүлээн зөвшөөрөгдсөн байгаль орчныг
хамгаалах олон арга байдгийн нэг нь “газар нутгийг тусгайлан хамгаалах
арга” байдаг ба энэ аргыг байгаль хамгааллын дээд хэлбэр гэж үздэг
билээ.
Тодорхой газар нутгийн байгалийн жам ёсны үйл явцыг хэвийн
үргэлжлүүлэхийн тулд хилийн цэсийг нь тогтоон аж ахуйн эргэлтээс
бүрмөсөн чөлөөлж түүнд зориулсан тусгай хууль гаргаж хамгаалахыг
тусгайлан хамгаалах арга гэдэг.[2]
Үүнээс үүдэн “тусгай хамгаалалттай газар нутаг“ гэсэн нэр томъёо гарч
иржээ. Газар нутгийг тусгай хамгаалалтанд авснаар тухайн үнэ цэн бүхий
газар нутгийн байгалийн унаган төрх, сонин тогтоц, ховор амьтан, ургамал
тэдгээрийн амьдрах орчныг зохисгүй ашиглалтаас тодорхой менежментээр
хамгаалан хөгжүүлж, байгалийг унаган төрхөөр нь хойч үедээ
үлдээх зорилгыг биелүүлдэг. Байгаль экологийн өндөр ач холбогдол бүхий
үзэсгэлэнт газар нутгийг төрийн хамгаалалтад авч дархлан хамгаалахын
онцлог давуу тал нь аливаа амьтан, ургамлыг амьдрах орчинтой хамтад нь
экосистемийн хувьд иж бүрнээр хамгаалах, экологийн тэнцвэрт байдал нь
тухайн орчиндоо төдийгүй бүс нутгийн хэмжээнд алдагдахаас сэргийлэхэд ач
холбогдлоо өгч, эцсийн дүндээ хүмүүсийн амьдрах таатай орчныг бүрдүүлж
байдагт оршдог байна.[3]
Нэг.Тусгай хамгаалалттай газар нутгийн эрх зүйн орчин
Монгол Улсын Үндсэн хуулийн[4] 6 дугаар зүйлийн 6.1-д “Монгол
Улсад газар, түүний хэвлий, ой, ус, амьтан, ургамал болон байгалийн
бусад баялаг гагцхүү ард түмний мэдэл, төрийн хамгаалалтад байна.” Мөн зүйлийн 6.3-т “Бэлчээр, нийтийн эдэлбэрийн ба улсын тусгай хэрэгцээнийхээс бусад газрыг зөвхөн Монгол Улсын иргэнд өмчлүүлж болно.” гэж заажээ.
1994 онд Улсын Их Хурал Тусгай хамгаалалттай газар нутгийн тухай хууль[5] (цаашид ТХГНТ хууль гэх) 1997 онд Тусгай хамгаалалттай газар нутгийн орчны бүсийн тухай хууль[6],
1998 онд “Тусгай хамгаалалттай газар нутгийн үндэсний хөтөлбөр”-ийг тус
тус баталж, тусгай хамгаалалттай газар нутгийг байгуулах, менежментийг
хөгжүүлэх зэрэг бүхий л харилцааг зохицуулах эрх зүйн орчинг бүрдүүлсэн
билээ. Түүнчлэн байгаль орчныг хамгаалах эрх зүйн акт болон ТХГНТ хууль,
хөтөлбөрийг хэрэгжүүлэхтэй холбогдсон тогтоол журмыг (20 гаруй) олноор
баталжээ.[7]
1.1 Монгол Улсын Тусгай хамгаалалттай нутаг дэвсгэрт газар ашиглах эрх зүйн зохицуулалт
ТХГНТ хуулийн 33 дугаар зүйлийн 1-д “Дархан цаазат газрын болон
байгалийн цогцолборт газрын хамгаалалтын бүс, байгалийн нөөц газар,
дурсгалт газраас Монгол Улсын иргэн, аж ахуйн нэгж, байгууллагад
тодорхой зориулалт, хугацаа, болзолтойгоор байгаль орчинд сөрөг нөлөөгүй
арга хэлбэрээр гэрээний үндсэн дээр ашиглуулж болно”, мөн хуулийн 35
дугаар зүйлийн 1 дэх хэсэгт “Иргэн, аж ахуйн нэгж байгууллага Газрын
тухай хуулийн[8]
38 дугаар зүйлийн 3 дахь хэсэгт заасан журмыг баримтлан газар ашиглах
тухай хүсэлтээ хамгаалалтын захиргаа буюу хамгаалалтын захиргаа
байгуулаагүй бол тусгай хамгаалалттай газар нутагт сум, дүүргийн Засаг
даргад гаргана” гэж заасан.
Мөн хуулийн 35 дугаар зүйлийн 2 дахь хэсэгт “Хамгаалалтын
захиргаа буюу Засаг дарга нь газар ашиглах тухай иргэн, аж ахуйн нэгж
байгууллагын хүсэлт болон түүний талаарх саналаа төрийн захиргааны төв
байгууллагад уламжилна.” 36 дугаар зүйлийн 1-д “Төрийн
захиргааны төв байгууллага нь дархан цаазат газрын болон байгалийн
цогцолборт газрын хязгаарлалтын бүс, байгалийн нөөц газар, дурсгалт
газраас иргэн, аж ахуйн нэгж байгууллагад газар ашиглуулах тухай
шийдвэрийг хамгаалалтын захиргаа болон сум дүүргийн Засаг даргын саналыг
үндэслэн гаргана” гэжээ. Тус хуулийн 36 дугаар зүйлийн 3 дахь заалтад “Аялал
жуулчлал эрхлэх зориулалтаар газар ашиглах тухай хүсэлт гаргасан иргэн,
аж ахуйн нэгж байгууллагын аялал жуулчлалын үйл ажиллагаа явуулах
материаллаг баазыг олон улсын стандарт, түвшинд хүргэсэн байдлыг нь
харгалзан сонголт хийнэ” гэж заасан. Тусгай хамгаалалттай газар
нутгийн тухай хуулийн дээр дурдсан заалт мөн 27 дугаар зүйлийн 9 дэх
заалт, 37, 38, 39 дүгээр зүйлээр дархан цаазат газрын болон байгалийн
цогцолборт газрын хязгаарлалтын бүсэд аялал жуулчлалын зориулалтаар
газар ашиглах зөвшөөрлийг байгаль орчны асуудал эрхэлсэн төрийн
захиргааны төв байгууллага олгож болохыг хуульчилжээ. ТХГНТ хуулийн
эдгээр заалтад тулгуурлан “Тусгай хамгаалалттай нутаг дэвсгэрт газар
ашиглах түр журам”-ыг Байгаль орчны сайдын 2001 оны 218 дугаар тушаалаар
батлан гаргаж Хууль зүй, дотоод хэргийн яаманд бүртгүүлсэн бөгөөд
2002-2008 онд хэд хэдэн нэмэлт өөрчлөлт оржээ. Тусгай хамгаалалттай
нутаг дэвсгэрт дээр дурдсан хууль, журмын дагуу газар ашиглах асуудлыг
зохицуулж байна. Мөн Газрын тухай хуулийн холбогдох заалт ч хамаарах юм.
Хоёр.Тусгай хамгаалалттай зарим нутагт газар ашиглаж буй байдал
Ийнхүү дээрх бодлогын чанартай арга хэмжээг төр засгаас авч
хэрэгжүүлснээр /2009 оны байдлаар/ тус улсын нийт нутаг дэвсгэрийн 14.0
хувь буюу 21.9 сая га талбай бүхий 60 гаруй газрыг улсын тусгай
хамгаалалтад авсны 12 буюу 48.21 хувь нь дархан цаазат газар, 42,16 хувь
нь буюу 22 нь байгалийн цогцолборт газар, 9,16 хувь нь буюу 19 нь
байгалийн нөөц газар, 0,47 хувь нь буюу 8 нь дурсгалт газрын ангилалд
хамрагджээ.[9]
Тухайлсан зарим тусгай хамгаалалттай газар нутгийг тусгайлан хамгаалалтад авсан түүх, өнөөгийн газар ашиглах үйл яцыг авч үзвэл.
XII-XIII зууны үед Хэрэйд аймгийн Ван хаан Тоорил Богдхан уулыг
тахиж, Туулын хар шугуйгаар нутаглаж байхдаа “Унасан газар угаасан усаа”
гэх Монгол хүний сэтгэлээр өөрийн эрх хэмжээнд онголон дархалсан
түүхтэй. Өлзийт хааны тэргүүн он буюу 1294 онд гаргасан Монголын их Юань
улсын хууль цаазны бичгийн 398 дугаар бүлэгт “Богдхан уул, Отгонтэнгэр,
Хан Хэнтий, Алтайн нүсэр даваа” байгалийн үзэсгэлэнт газруудыг дархан
цаазтай болгож байжээ.[10]
1778 онд тэр үеийн Монголын тэргүүний сэхээтний нэг хүрээ сайд
Юндэндоржийн санаачлагаар Богдхан уулыг албан ёсоор дархалж хамгаалалтад
авсан байна. Сайд Юндэндорж Богдхан уулыг дархалуулахаар өргөсөн
бичигтээ “Дөрвөн аймгийн чуулган нийлэх газар бөгөөд хормойд нь шар, хар
олон түмэн хуран суух нь хүрээ оршихын дээр ан, амьтад, ой модоор элбэг
баян, олон түмэндээ магтагдсан, холын жуулчдын анхаарлыг татсан энэ
үзэсгэлэнт сайхан уулыг эцэг өвгөдөөс дархалж ирсэн учир үүнийг хуучин
ёсоор тахин онгон дархан цазтай болгож өгөхийг хичээнгүйлэн гуйсугай”
хэмээн хүссэний дагуу Тэнгэрийг тэтгэсний 43 дугаар оны 9 дүгээр сарын
24-ний өдөр хааны зарлигаар дахин дархалсан байна.[11]
1957 онд Ардын Их Хурлын Тэргүүлэгчдийн 31 дүгээр, 1974 онд АИХ-ын
Тэргүүлэгчдийн 248 дугаар зарлигаар, 1995 онд УИХ-ын 26 дугаар
тогтоолоор дархлагдан хамгаалагдаж, 1997 онд “Дэлхийн шим мандлын нөөц
газрын сүлжээ”-нд хамрагдсан байна.[12]
Богдхан уулын дархан цаазат газар нь хойд талаараа нийслэл
Улаанбаатар хоттой, урд талаараа Төв аймгийн Зуунмод, Сэргэлэн сумтай
хил залгаж оршдог учир тусгай хамгаалалттай нутаг дэвсгэрт хүний хүчин
зүйлээс үзүүлэх нөлөөлөл их байдаг. Богдхан уулын дархан цаазат газар нь
41,6 мянган га талбайтай ба дотороо онгон, хамгаалалтын, хязгаарлалтын
гэсэн 3 бүсэд хуваагддаг. Онгон бүс нь нутаг дэвсгэрийн 17,3 хувь буюу
7115.3 га, хамгаалалтын бүс 54.2 хувь буюу 22291.9 га хязгаарлалтын бүс
28.5 хувь буюу 11721.8 га газрыг тус тус эзэлдэг.[13]
Тусгай хамгаалалттай газар нутгийн онгон, хамгаалалтын, хязгаарлалтын
бүс зэргийг харгалзан үзэж ашиглаж хамгаалдаг. Энэ талаар хуульд “онгон
бүс” гэдэг нь байгалийн унаган төрх, хэв шинжийг нь хадгалах шаардлагад
нийцүүлж зөвхөн хамгаалалтын арга хэмжээ авч, судалгаа шинжилгээ хийж
болдог хэсгийг хэлнэ гэж заасан.[14]
Тиймээс энэ хэсэгт аялал жуулчлал зэрэг бусад үйл ажиллагааг хориглоно.
Харин хязгаарлалтын бүсэд рашаан, эмчилгээний эрдсийг ашиглах, нутгийн
оршин суугчид нь хэрэгцээндээ зориулж дагалт баялаг буюу самар, жимс,
эмийн болон хүнсний ургамал түүх, зураг авалт хийж, зохиол бүтээл
туурвих, байгалийн аялал жуулчлалыг тогтоосон зам чиглэлээр зохих журмын
дагуу зохион байгуулахыг зөвшөөрч, аялал шинжилгээ хийхдээ буудаллах,
түр отоглохыг зөвшөөрдөг байна.[15]
Улсын Их Хурлын Байгаль орчин, хүнс хөдөө аж ахуйн байнгын хорооноос
2008-2009 онд хийсэн судалгаанаас харахад Богдхан уулын дархан цаазат
газрын хязгаарлалтын бүсийн 26 аманд ТХГНТ хуулийн дагуу 391 аж ахуйн
нэгж газар ашиглах зөвшөөрлийг Байгаль орчны яамнаас авснаас 2009 оны
байдлаар 97 аж ахуйн нэгж үйл ажиллагаа явуулж, 294 иргэн, аж ахуйн нэгж
үйл ажиллагаа явуулаагүй ажээ. Зөвшөөрөл авсан иргэн, аж ахуйн нэгжийн
ашиглахаар авсан талбайн хэмжээ нь 1414 га буюу хязгаарлалтын бүсийг 12
хувийг эзэлж байна.
2002 онд МУИС-ийн эрдэмтдийн судалгаагаар Богдхан уулын дархан цаазат
газрын хязгаарлалтын бүсийн 20 хувьд газар ашиглах зөвшөөрөл олгож
болохыг тодорхойлсон байдаг байна. Зайсангийн амны хязгаарлалтын бүсэд
152 иргэн, аж ахуйн нэгжид 303,5 га Арцатын аманд 53 иргэн, аж ахуйн
нэгжид 247,7 га, Нүхтийн аманд 22 иргэн, аж ахуйн нэгжид 95.4 га,
Чандманы аманд 12 иргэн, аж ахуйн нэгжид 14.8 га, Хүүшийн аманд 11
иргэн, аж ахуйн нэгжид 31.9 га газрыг тус тус олгосон байна. Үүнээс
гадна ТХГНТ хууль батлагдахаас өмнө Зайсангийн ам, Хан-Уул дүүргийн 11
дүгээр хороонд 400 орчим айл өрх, Арцатын амны задгай буюу Яармагийн
хэсэгт 56 айл өрх, Чулуутын амын Туул зөрлөгт 114 айл өрх хашаа байшин
барьж сууршсан байна. Түүнчлэн Богдхан уулын дархан цаазат газарт
сургууль, эмнэлэг, цэргийн анги, дэлгүүр зэрэг төрийн үйлчилгээний
байгууллагууд олноор байдаг. Нийтдээ зөвшөөрөлтэй болон зөвшөөрөлгүй аж
ахуйн нэгжүүдийн газрын хэмжээ нь дархан цаазат газрын хязгаарлалтын
бүсийн 15 хувьд хүрсэн.[16]
Гурав. Тусгай хамгаалалттай зарим нутаг дэвсгэрт газар ашиглах явцад практикт гарч буй бэрхшээл, зөрчил
ТХГНТ хуулийг хэрэгжүүлэх явцад гарч байгаа шийдвэрлэх боломжгүй
асуудал, зөрчил бэрхшээлийг нэгтгэн шинжээчид үндсэн 2 хэсэгт ангилсан
байдаг. Энэ нь ТХГНТ хуулийг хэрэгжүүлэх явцад үүсч болох аливаа
асуудал, харилцааг тухайн үед гүйцэд харж зохицуулалтыг тодорхой
тусгаагүйгээс үүдэлтэй зөрчил, хууль хэрэгжүүлэгч аливаа субьектээс
хуулийг хэрэгжүүлэх явцад гарч буй оновчтой бус зохион байгуулалтаас
үүдэлтэй зөрчил юм.[17]
Энэхүү зөрчлөөс хууль хэрэгжүүлэх явцад гарч буй зөрчил бэрхшээлтэй асуудалд түлхүү тулгуурлан дараах зөрчлийн байдлыг авч үзэв.
3.1 Тусгай хамгаалалттай газар нутагт газар ашиглах зөвшөөрлийг зориулалтын бусаар ашигласнаас үүдсэн зөрчил
Дархан цаазат Богдхан уулын Зайсангийн аманд 2004 оноос хойш аялал
жуулчлалын зориулалтаар газар ашиглах эрх авчихаад Тусгай хамгаалалттай
газар нутгийн тухай хуулийн холбогдох заалтыг зөрчин зориулалтыг нь
өөрчлөн орон сууцны барилга барьж, улмаар иргэдэд үл хөдлөх хөрөнгө
болгож худалдах явдал их байна.
Гэтэл Богдхан уулын дархан цаазат Зайсангийн амыг 2015 он хүртэл
хөгжүүлэх ерөнхий төлөвлөгөөг Байгаль орчин, Боловсрол, соёл, шинжлэх
ухаан, Эрүүл мэндийн сайд хамтран 2003 онд баталсан байдаг. Энэ
төлөвлөгөөний дагуу аялал жуулчлал, амралт зугаалга, судалгаа шинжилгээ,
цэцэрлэгт хүрээлэн, спорт үйлчилгээний бүстэй байхаар тусгажээ. Тусгай
зөвшөөрөл нь зохих журмын дагуу атлаа зориулалтыг нь өөрчилсөн тохиолдол
нэлээд байгаа аж. Тэр дундаа зөвшөөрлийнхөө зориулалтыг өөрчилж орон
сууц барьсан, барилга угсралтын зөвшөөрөлгүй үйл ажиллагаа явуулж байсан
32 аж ахуйн нэгж байгууллага байгаа талаар мэдээлэл гарах болов.[18]
Байгаль орчин, Боловсрол, Соёл шинжлэх ухаан, Эрүүл мэндийн хамтарсан
2003 оны 90/167/127 тоот тушаалд Тусгай хамгаалалттай газар нутагт
газар ашиглах зөвшөөрлийг Байгаль орчны яамны Төрийн нарийн бичгийн
дарга батлахаар заасан байжээ. Энэ давуу байдлыг тухайн үед ажиллаж
байсан тус яамны Төрийн нарийн бичгийн дарга албан тушаалаа урвуулан
ашиглаж, хэд хэдэн компанид газар ашиглах зөвшөөрөл олгосон байна.
Тэрбээр “Дабу”, “Сарнайх”, “Анома” компанийн удирдлагад аялал жуулчлалын
цогцолбор байгуулах нэрээр орон сууцны барилга барихыг ерөнхий
төлөвлөгөөндөө тусгасан байсныг мэдсээр байж зөвшөөрөл олгожээ. Ийнхүү
газар ашиглах зөвшөөрлөө орон сууцны барилга болгосон “Дабу”, “Сарнайх”,
“Анома”, “Мапекс”, “Эфмакс”, “Бөхбат”, “Сипоко”, “Мфикс”, “Мантууш”
компани орон сууц барьсан нь ТХГНТ хууль зөрчсөн байна. [19]
Ийнхүү ТХГНТ хуулийн 33, 36 дугаар зүйлийг зөрчиж зориулалтын бусаар
үйл ажиллагаа явуулсан иргэн, аж ахуйн нэгжид холбогдуулан БОАЖ-ын
сайдын 2010 оны 5 дугаар сарын 27-ны өдрийн А-157 тоот тушаалаар 2,
А-158 тоот тушаалаар 3, А-159 тоот тушаалаар 2, А-160 тоот тушаалаар 59,
нийт 66 иргэн, аж ахуйн нэгжийн тусгай хамгаалалттай газар нутагт газар
ашиглах эрхийг цуцалжээ. ТХГНТ хуулийн 27 дугаар зүйлийн 27.1, Газрын
тухай хуулийн 39.1.1, 40 дүгээр зүйлийн 40.1.5, 40.1.6 дахь заалт, Улсын
мэргэжлийн хяналтын ерөнхий газрын 2009 оны 12 дугаар сарын 18-ны
өдрийн 08/36/2461 тоотоор ирүүлсэн улсын байцаагчийн албан дүгнэлтийг
үндэслэн дээрх шийдвэрийг гаргажээ. Тодруулбал энэ нь хүндэтгэн үзэх
шалтгаангүйгээр гэрээнд заасан зориулалтын дагуу тухайн газраа 2 жил
буюу түүнээс дээш хугацаанд ашиглаагүй, газрын төлбөрөө хугацаанд нь
төлөөгүй, гурвалсан гэрээнд заасан үүргээ биелүүлээгүй, гэрээний хугацаа
дууссан боловч сунгах хүсэлт гаргаагүй иргэн, аж ахуйн нэгжийн газар
ашиглах гурвалсан гэрээ, эрхийн гэрчилгээг хүчингүй болж байна.
Эдгээрийн газар ашиглах эрхийг 2010 оны 6 дугаар сарын 1-ээс эхлэн
хүчингүй болсонд тооцож, гэрээний хугацааг дуусгавар болгохоор
шийдвэрлэжээ.[20]
3.2 Хууль зөрчиж газар эзэмших эрх олгогдсоноос үүссэн зөрчил
ТХГНТ хууль батлагдахаас өмнө Зайсангийн ам, Хан-Уул дүүргийн 11
дүгээр хороонд 400 орчим айл өрх, Арцатын амны задгай буюу Яармагийн
хэсэгт 56 айл өрх, Чулуутын амын Туул зөрлөгт 114 айл өрх хашаа байшин
барьж суурьшсан байна.[21]
Түүх сөхөж үзвэл БНМАУ-ын Сайд нарын Зөвлөл 1971 онд, 1988 онд 35
дугаар тогтоол гарган Зайсангийн ам орчмын газар нутагт байгаа бүх айл,
зарим байгууллага, зусланг нүүлгэж байжээ.[22]
Түүний зэрэгцээ түүхийн дурсгалт газар болох Зайсан толгойн хөшөөний
бэл болон Зайсан голын сав газарт газар олгож байгаа нь экосистемийг
алдагдуулахын зэрэгцээ Соёлын өвийг хамгаалах тухай хуулийн холбогдох
заалтуудыг ч зөрчиж байгаа юм.
Хан-Уул дүүргийн Засаг даргын “Газар эзэмшүүлэх тухай” 2008 оны 6
дугаар сарын 13-ны өдрийн 224 дүгээр захирамжаар тус дүүргийн гэр
хороололд суурьшсан ХI хорооны нутаг дэвсгэрт иргэний гэр бүлийн
хэрэгцээний зориулалтаар 237 иргэнд газар эзэмших эрхийн гэрчилгээ
олгожээ. Өөрөөр хэлбэл дээрх 400 орчим айл өрхөөс 237 иргэнд нь газар
эзэмших эрхийн гэрчилгээг Засаг дарга хуулиар эрх олгогдоогүй байхад
олгосноор практикт маргаан үүсэж Зайсангийн аманд үйл ажиллагаа
явуулахаар тусгай зөвшөөрөл авсан иргэн, аж ахуйн нэгж тэр хавьд оршин
сууж буй иргэдийн хооронд хурц зөрчилдөөн үүсээд байна.
Хан-Уул дүүргийн ХI хорооны нутаг дэвсгэр Америк дунд сургуулийн
орчмын 16 өрхийн сууршиж буй газраа “Монос” группийнхэнтэй булаацалдаж
байгаа. “Монос” групп тухайн газрыг ашиглах гэрчилгээтэй бол иргэд
амьдарч буй газраа эзэмших эрхийн гэрчилгээг Засаг даргаасаа авсан
гэдэг. Уг маргаан иргэд болон аж ахуйн нэгжийн хооронд чулуу бороохойдоо
хүрсэн тэмцэл болсон байна.[23]
Энэ мэт Засаг даргын дээрх хууль бус шийдвэртэй холбоотой маргааныг шүүхээр тухайн үед шийдвэрлэж байв.[24] Эндээс авч үзвэл ТХГНТ хуулийн 27 дугаар зүйлийн 27.9-д “тусгай хамгаалалттай газар нутгийн зөвшөөрөгдсөн бүсэд тодорхой зориулалтаар ашиглаж болох газар...” гэж
заасныг мөн хуулийн 29, 36 дугаар зүйлийн 36.1-д тусгай хамгаалалттай
газрыг аж ахуйн нэгж байгууллагад ашиглуулах шийдвэрийг төрийн
захиргааны төв байгууллага /Байгаль орчны яам/ гаргахаар заасныг,
хуулийн 33 дугаар зүйлийн 33.1-д Тусгай хамгаалалттай газар нутгийн
хязгаарлалтын бүсэд тусгай зөвшөөрлийн дагуу зөвхөн ашиглуулж болохоор
заасныг, мөн хуулийн 37 дугаар зүйл 37.1-д Сум, дүүргийн Засаг дарга энэ
хуулийн 36.1-д заасан шийдвэрийг үндэслэн иргэн, аж ахуйн нэгж,
байгууллагатай газар ашиглах гэрээг өрөө буюу хамгаалалтын захиргаатай
хамтран байгуулна. Мөн хуулийн 25 дугаар зүйлийн 25.2-т заасныг
үндэслэн УИХ-ын “Улсын тусгай хамгаалалттай газрын ангилалыг шинэчлэн
тогтоох тухай” 1995 оны 5 дугаар сарын 4-ний өдрийн 26 тоот тогтоолд: Дараахь
газар нутгийг дархан цаазтай газарт хамааруулж дор дурьдсанаар
нэрлэсүгэй....3/ Улаанбаатар хотын урд хэсэгт орших “Богдхан уулын
дархан цаазат газар” гэж заасан байна. Мөн тогтоолоор уг дархан цаазат газрын хилийн заагийг тогтоож заасныг.
Мөн Газрын тухай хуулийн 16 дугаар зүйлийн 16.1.1-д Улсын тусгай
хэрэгцээний газарт тусгай хамгаалалттай газар хамаарахаар заасан. Мөн
хуулийн 21 дүгээр зүйл дэх дүүргийн Засаг даргын газрын харилцааны
талаарх эрх хэмжээний талаар заасныг, мөн хуулийн 33 дугаар зүйлийн
33.4-д Аймаг, нийслэл, сум дүүргийн газар зохион байгуулалтын
төлөвлөгөөнд эзэмшүүлж болохоор зааснаас бусад газарт газар
эзэмшүүлэхийг хориглоно гэж заасныг тус тус зөрчиж тусгай хамгаалалттай
газар нутагт газар эзэмшүүлэх эрх Засаг даргад хуулиар олгогдоогүй
байхад хууль зөрчин шийдвэр гаргасан байна.
Хууль бус шийдвэртэй нэг хэсэг иргэд дээрх газар нутагт оршин сууж
газар эзэмшиж байхад огт шийдвэргүй буюу Газрын тухай хуулийн 27.4-д “Хүчин төгөлдөр эрхийн гэрчилгээгүй аливаа этгээд газар эзэмшихийг хориглоно”
гэж заасныг зөрчин оршин сууж байгаа иргэд ч байна. Хэдийгээр Монгол
Улсын иргэн оршин суух газраа чөлөөтэй сонгох эрхтэй боловч энэхүү
эрхийг хууль зөрчиж эдлэх, бусдын хууль ёсны эрхийг зөрчих нь зүйд
нийцэхгүй асуудал билээ.
Түүнчлэн 2008 оны наймдугаар сарын 13-нд Байгаль орчны сайд 271
дүгээр тушаал гарган “Богд хан уулын дархан цаазат газрын Нүхтийн аманд
зуслангийн зориулалтаар газар ашиглах түр журам” гаргажээ. Дээр
дурдсанаар ТХГНТ хуулийн 12 дугаар зүйлийн 12.9-д[25]
эл зориулалтаар газар ашиглах эрх олгохыг хорилодог ийм шийдвэр гаргах
хууль зүйн үндэслэл байхгүй. Тэгвэл одоо Нүхтийн аманд 131 айл
байгаагийн 76 нь зуслангийн зориулалтаар газар ашиглаж, 55 айл амины
орон сууц бариад суурьшссан байгаа аж.[26]
Энэ мэт нэг талаас төрийн захиргааны төв байгууллагын шийдвэрийн
дагуу газар ашиглах эрх авсан иргэн, аж ахуйн нэгж, нөгөө талаас ТХГНТ
хууль, Газрын тухай хууль зөрчин илт хууль бус шийдвэрийн дагуу газар
эзмшиж буй иргэд хоорондын маргаан өнөөг хүртэл үргэлжилсээр байна.
3.3 Газар ашиглаж буй иргэн, аж ахуйн нэгж хоорондын зөрчил
Тусгай хамгаалалттай газар нутагт газар ашиглах асуудлаар төрийн
тодорхой нэг албан тушаалтан субьектийн хууль бус, бодлого, төлөвлөлтгүй
шийдвэр үйл ажиллагааны улмаас иргэд, аж ахуйн нэгжийн хооронд маргаан
зөрчилдөөн үүсэх, үүнээс үүдэн иргэдийн эд хөрөнгө, цаг хугацаа, эрүүл
мэнд хохирох тохиолдол амдрал дээр их гарч байна.
Тухайлбал: нэлээд тооны аж ахуйн нэгжид газар ашиглах зөвшөөрлийг
анхнаас нь тооцоо, судалгаагүй, замбараагүй олгочихоод эргээд эрх бүхий
байгууллага нь бөөнөөр нь олноор нь зөвшөөрлийг нь хүчингүй болгох явдал
байна.[27]
Тусгай хамгаалалттай нутаг дэвсгэрт тусгай зөвшөөрлийн дагуу газар
ашиглаж байгаа аж ахуйн нэгж болон хууль ёсны зөвшөөрөлгүй иргэд
хоорондын зөрчил нэлээдгүй гардаг байна.[28]
Түүнчлэн Зайсангийн аман дахь тусгай хамгаалалттай газар нутгийн
хязгаарлалтын бүсэд газар ашиглах эрхтэй аж ахуйн нэгжийн тусгай
зөвшөөрлийн дагуу олгогдсон зарим газарт тухайн нутаг дэвсгэрт оршин
сууж буй иргэд хооронд маргаан гарахад тэдгээр иргэд тухайн аж ахуйн
нэгж байгууллагаас мөнгөн төлбөр авч улмаар шүүхийн шатанд эвлэрсэн
тохиолдол ч байх юм.[29]
Иймэрхүү байдлаар хэн нэг субьектийн бодлого үйл ажиллагаа, хууль бус
шийдвэр, хууль тогтоомжийн хэрэгжилтийн байдлаас үүдэлтэйгээр иргэд, аж
ахуйн нэгжийн хооронд маргаан зөрчилдөөн үүсэх үүнээс үүдэн иргэдийн эд
хөрөнгө, цаг хугацаа, эрүүл мэнд хохирох тохиолдол гарч байна.
3.4Тусгай хамгаалалттай газар нутаг ба ашигт малтмал олборлолтын асуудал тойрсон зөрчил
Экологийн талаас нь судлаад зайлшгүй тусгай
хамгаалалтад авах ёстойг тогтоодог боловч ашигт малтмалын хайгуул,
олборлолт явуулахаар тооцож буй зарим газар нутгийг хамгаалалтад авах
боломжгүй болдог. Ийм тохиолдолд тухайн газар нутгийг хамгаалах, эсвэл
орд газрын хэлбэрээр ашиглах нь өнөөгийн болон цаашдын хөгжилд үзүүлэх,
эдийн засаг, нийгмийн ач холбогдлоороо аль нь илүү ашигтай болохыг
сайтар судалж, шинжилсэний үндсэн дээр шийдвэр гаргах нь чухал юм.[30]
Өөрөөр хэлбэл газар нутгийг тусгай хамгаалалтад орон нутгийн хэмжээнд
болон улсын хэмжээнд авах асуудал, хамгаалалтаас чөлөөлөх тухай асуудал
практикт аль аль нь зөрчил үүсгэдэг байна. ТХГН-ийг хамгаалалтаас гаргах
/чөлөөлөх/ асуудал нэлээд гардаг. Уг нь газар нутгийнхаа 30-аас доошгүй
хувийг ТХГН болгох зорилт бий[31].
Энэ нь боломжит тоо бөгөөд дэлхийн улс орнууд ч энэ хувийг баримталж
байна. Харин манайд газар нутгийг тусгай хамгаалалтаас гаргах нь мөн л
ашигт малтмал хайх, олборлохтой холбоотой үйлдэл болж байна. Тухайлбал
говийн их дархан цаазтай газар, Онон-Балжийн дархан цаазтай газруудаас
21.5-65.4 хувь хүртлэх хэмжээний нутаг дэвсгэрийг алт олборлолт, зам
тавих, гүүр барих шалтгаанаар хамгаалалтаас гаргах саналыг УИХ-д оруулж
байжээ. Гэвч УИХ төрийн бодлогыг хэрэгжүүлэх, байгаль хамгааллын үүднээс
хандаж, тусгай хамгаалалтаас гаргаагүй байна.[32]
2004 онд хийсэн Байгаль орчны аудитын тайланд “дээр дурдсан ТХГН-т
авахаар төлөвлөсөн газруудаас хамгаалалтад ороогүй нэр бүхий 25 газар
нутгийн талбай нь “ашигт малтмалын ордын илэрцтэй, зарим газар хэсэг нь
давхцсан, ашигт малтмалын лиценз олгогдсон, саналын үндэслэл
боловсрогдож байгаа зэрэг шалтгаанаар хойшлогдож сүлжээг өргөтгөх
төлөвлөгөө бүрэн хэрэгжсэнгүй гэжээ.”[33]
Хамгийн сүүлийн үеийн жишээ нь Засгийн газрын 2009 оны 4 дүгээр сарын
1-ний өдрийн 86 дугаар тогтоол юм. Зарим газрыг нөөцөд авах тухай энэхүү
тогтоолоор тусгай хамгаалалттай зарим газар нутгийг улсын төсвийн
хөрөнгөөр хайгуулын судалгаа хийгдсэн ашигт малтмалын илэрц бүхий зарим
орд газрыг улсын тусгай хамгаалалтаас гаргах утга бүхий тогтоол юм.
Дэлхийн аль ч орны ТХГН-ийн тухай хуулинд хамгаалалтаас гаргах заалт
байдаггүй нь нэгэнт хамгаалалтад авсан бол хамгаалалтаас гаргахгүй гэсэн
санаа юм. Харин газар нутгийг тухайн ТХГН-ийн дотоод бүсийн хил заагийг
өөрчлөх, ТХГН-ийн ангилалыг өөрчлөх, ТХГН-ийн тухай хуульд заасан
дэглэм, түүнд нийцүүлэн гаргасан хамгаалалт, ашиглалтын нийтлэг болон
онцолсон горимд өөрчлөлт оруулах замаар асуудлыг зохицуулж болно гэж
шинжээчид үздэг.[34]
Аливаа улс орон зарим газраа хэсэгчлэн тасдаж, хамгаалалтад авах
зайлшгүй шаардлага нь олон улсын хэмжээнд биологийн нэг төрөл зүйл,
амьтан, ургамлыг хамгаалахад дангаар нь бус, тэдгээрийг амьдрах таатай
орчин, байгальтай нь хамт бөөцийлөх хэрэгтэй хэмээн үздэг. Үүнийг
дэлхийн улс орнууд “Экосистемийн хандлага” гэж нэрлэдэг. Харин
хэрэгжүүлэх ганц боломж нь тусгай хамгаалалттай газар нутагт бүрддэг
хэмээн дэлхий нийтээрээ хэдийнээ хүлээн зөвшөөрсөн.[35]
Дээр дурдсан “Талбайг нөөцөд авах тухай” Засгийн газрын 2009 оны 4 дүгээр сарын 1-ний өдрийн 86 дугаар тогтоол[36]-ын
2-ын “а”-д заасан “Улсын төсвийн хөрөнгөөр геологийн 1:50000-ны
масштабын зураглал, ерөнхий эрлийн ажил хийж дууссан талбай” гэсэн 2
дугаар хавсралтын “3/Тал нуур, 4/Их хорго, 6/Дөшхайрхан, 10/Ембүү-Уул,
11/Зост-Өндөр, 17/Улаан даваа, 19/Баян-Уул, 23/Нөмрөгийн гол” гэсэн
заалт нь Монгол Улсын Үндсэн хуулийн Нэгдүгээр зүйлийн 2 дахь хэсгийн
“...хууль дээдлэх нь төрийн үйл ажиллагааны үндсэн зарчим мөн.”, Дөчин
тавдугаар зүйлийн 1 дэх хэсгийн “Засгийн газар хууль тогтоомжид
нийцүүлэн бүрэн эрхийнхээ дотор тогтоол, захирамж гаргах...”, Далдугаар
зүйлийн 1 дэх хэсгийн “Үндсэн хуульд ... төрийн байгууллагын бусад
шийдвэр, ... үйл ажиллагаа бүрнээ нийцсэн байвал зохино.” гэсэн заалтыг
тус тус зөрчсөн байна гэсэн Үндсэн хуулийн цэцийн 2010 оны 7 дугаар
сарын 7-ны өдрийн 04 дүгээр дүгнэлт гарч улмаар Улсын Их Хурлын 2010 оны
7 дугаар сарын 15-ны өдрийн 49 дүгээр тогтоол[37]-оор Засгийн газрын тогтоолын дээрх хэсгийг хүчингүй болгож шийджээ.[38]
“Засгийн газрын “Талбайг нөөцөд авах тухай” 2009 оны ... 86 дугаар
тогтоолын ... 2 дугаар хавсралтад заасан 25 газрын талбайд тус хуулийн
19 дүгээр зүйлийн 19.2 дахь заалтыг үндэслэн ашигт малтмалын хайгуулын
тусгай зөвшөөрлийг сонгон шалгаруулалтын журмаар олгохыг Эрдэс баялаг,
эрчим хүчний сайд Д.Зоригтод даалгаж шийдвэрлэсэн байна.
Гэтэл ... сонгон шалгаруулалтын журмаар олгохоор шийдвэрлэсэн эдгээр
талбай улсын тусгай хамгаалалттай газарт багтаж байгаа бөгөөд Засгийн
газрын 86 дугаар тогтоолоор нөөцөд авах нэрээр улсын тусгай
хамгаалалттай газарт ашигт малтмалын хайгуулын тусгай зөвшөөрөл олгохыг
зөвшөөрчээ.[39]
Ашигт малтмалын тухай хуулийн 9 дүгээр зүйлд Засгийн газрын бүрэн эрхийг тодорхойлон 9.1.3-т “улсын тусгай хамгаалалттайгаас бусад тусгай хэрэгцээний газарт ашигт малтмал эрэх, хайх, ашиглах асуудлыг шийдвэрлэх;”,
8 дугаар зүйлд Улсын Их Хурлын бүрэн эрхийг тодорхойлон 8.1.3-т “улсын
тусгай хамгаалалттай газарт ашигт малтмал эрэх, хайх, ашиглах асуудлыг
шийдвэрлэх;” гэж маш тодорхой хуульчилсан байна.
ТХГНТ хуулийн 25 дугаар зүйлийн 25.1 дэх хэсэгт “газар нутгийг улсын тусгай хамгаалалтад авах талаар төрийн бодлогыг тодорхойлох;” гэсэн асуудлыг Улсын Их Хурлын бүрэн эрхэд, мөн Газрын тухай хуулийн 17 дугаар зүйлийн 17.1.1-д “газрын талаар төрөөс явуулах нэгдсэн бодлогыг тодорхойлох;” гэдэг асуудлыг Улсын Их Хурлын бүрэн эрхэд тус тус хамааруулж заажээ.
Энэхүү тусгай хамгаалалттай зарим газар нутгийг ашигт малтмалын
ашиглалтын талбайд хамааруулахаар заасан тогтоолыг тухайн үед иргэний
нийгмийн байгууллагууд иргэдийн зүгээс шийдвэртэй эсэргүүцсэний үр дүнд
Засгийн газрын дээрх тогтоолын холбогдох хэсэг Үндсэн хууль зөрчсөн
болохыг тогтоож хүчингүй болгосноор дээрх газар нутаг хамгаалагдаж
үлджээ.
3.5 Газар зохион байгуулалтын төлөвлөлтгүй, замбараагүй
байдал, стандарт шаардлагад нийцүүлэхгүйгээр үйл ажиллагаа явуулсанаас
үүдсэн зөрчил
Туул голын хамгаалалтын бүсэд замбараагүй газар олгосноос голын
голдирлын сайр, уулын үерийн амыг хааж хашаа байшин орон сууц барьсан
байна. Ингэснээр өнгөрсөн зуны үерээс болж автозам, гүүр эвдэрч байшин
барилга усанд автсан, зарим айл хашаандаа худаг гаргасан, бохир усаа
агуулах нүх, цооног гаргасан байна.[40]
2009 оны зун Улаанбаатар хотын нутаг дэвсгэр орчим ширүүн борооны
улмаас үүдэлтэй уруйн үер болсон билээ.Энэ асуудлыг сөхсөн учир нь энд
мөн тусгай хамгаалалттай газар нутаг болох Зайсангийн аманд газар
олголтын замбараагүй төлөвлөлтгүй байдал иргэд, аж ахуйн нэгжийн
буруутай үйл ажиллагаанаас үүдэлтэй хохирол нилээд учирсан байдаг.
Тухайлбал Нийслэлийн мэргэжлийн хяналтын газрын улсын байцаагчийн 2009
оны 8 дугаар сарын 5-ны өдрийн 07-75/1851 тоот дүгнэлтээс харагддаг.
Дүгнэлтэд дурдсанаар нэр бүхий компаниудын хаалт, төмөр бетонон
хаалт, хашилт уруйн үерийн ширүүн урсац зэргээс үүдэн мөн тэнд үйл
ажиллагаа явуулж буй нэр бүхий компанийн барилгын зоорийн давхар усанд
автах, зам, гүүр эвдэрсэн үйл явдал болсон билээ. Улаанбаатар хотыг 2020
он хүртэл хөгжүүлэх ерөнхий төлөвлөгөөгөөр Зайсангийн амны үерийн
хамгаалалтын барилга байгууламжийг 2010 онд барихаар төлөвлөсөн байхад
түүнээс өмнө нь барилгажуулж эхлэн тус амын сайрын зүүн эрэг зэрэгт
бетонон хашлага барьж голдирлыг багасгасан, мөн гольдрил дээр 1,7 м х
0,7 м хэмжээтэй 500 м урт суваг барьсан зэрэг шалтгаанаас болж үерийн ус
хашигдсан сайр, сувгаар багталгүй тэнд газар ашиглан үйл ажиллагаа
явуулж буй компаниудад хохирол учруулжээ. Энэ нь Хот байгуулалтын тухай [41]
хуулийн 10.1.8 “инженерийн бэлтгэл ажилд хяналт тавих” 21.1.2 “хот,
тосгон хөгжлийн ерөнхий төлөвлөгөөг хэрэгжүүлэхдээ инженерийн бэлтгэл
ажлыг хангасны үндсэн дээр... барьж байгуулах ажлыг хэрэгжүүлж
зохицуулах”, 23.1.4 дэх “байгалийн болон гэнэтийн осолд өртөх
магадлалтай бүсэд хот байгуулалтын үйл ажиллагааг хязгаарлах” гэсэн
заалт, Улаанбаатар хотыг 2020 он хүртэл хөгжүүлэх ерөнхий төлөвлөгөө
зэргийг зөрчсөнөөс болжээ.[42]
Түүнчлэн Зайсангийн аманд 152 аж ахуйн нэгжид нэг дор төвлөрүүлэн
аялал жуулчлалын зориулалтаар ямар ч төлөвлөлтгүйгээр газар олгосон нь
жуулчны баазын стандарт болох хоорондоо 10 км-ийн зайтай байх[43]
заалтыг зөрчсөн гэж МХЕГ-ын байцаагчид дүгнэж байгаа юм. Тэдгээр
компани орон сууцаа 2004, 2007 оноос барьж ашиглалтад оруулсан бөгөөд
ихэнхийг нь улсын комисс хүлээн аваагүй байгаа аж. Зайсангийн аманд
баригдсан орон сууцны таван байшинг улсын комисс хүлээн авсан юм байна.[44]
Эндээс ТХГНТ хуулийн 36 дугаар зүйлийн 3 дахь заалт болох “Аялал
жуулчлал эрхлэх зориулалтаар газар ашиглах тухай хүсэлт гаргасан иргэн,
аж ахуйн нэгж байгууллагын аялал жуулчлалын үйл ажиллагаа явуулах
материаллаг баазыг олон улсын стандарт, түвшинд хүргэсэн байдлыг нь
харгалзан сонголт хийнэ” гэсэн заалт хэрхэн хэрэгжиж, хэрэгжүүлж байгааг
харж болохоор байна.
Дүгнэлт
Дээрхээс дүгнэн авч үзвэл манай улс Тусгай хамгаалалттай газар нутгаа
тусгайлан хамгаалж чадаж байна уу? гэдэг асуудал хурцаар тавигдаж
байна. Өөрөөр хэлбэл тусгай хамгаалалттай газар нутагт газар ашиглалтын
оновчтой бус, төлөвлөлтгүй байдал, хуулийг хэрэгжүүлэх ажлын үр дүнгүй
байдал, эрх бүхий албан тушаалтны хариуцлагүй үйлдэл, эдийн засгийн ашиг
сонирхол, эрх зүйн зохицуулалтын уялдаагүй, дутмаг байдал зэрэг нь
дээрх асуултыг тавихад гарцаагүй хүргэж байна. Тодорхой төрийн зарим
албан хаагчийн хууль зөрчсөн, шударга бус үйл ажиллагаанаас үүдэн иргэд,
аж ахуйн нэгжийн хооронд хоёрдмол ойлголт хандлага үүсч энэ иргээд
хууль зөрчигдөх үндэс болж буйг дээр дурдсан Богдхан уулын дархан цаазат
газрын өнөөгийн байдлаас харж болохоор байна. Эндээс харахад дараах
асуудал анхаарал татаж байна.
1.Хэдийгээр тухайлсан зориулалт зааж газар ашиглаж болохоор ТХГНТ
хуульд заасан боловч зохицуулалт тодорхой бус өөрөөр хэлбэл уг хуульд
аялал жуулчлалын зориулалтаар газар ашиглах эрх олгоно гэсэн боловч аялал жуулчлалын үйл ажиллагаа явуулдаг тусгай зөвшөөрөл бүхий
иргэн, аж ахуйн нэгжид гэж тодсогосон заалт хуульд байхгүйгээс дурын
иргэн, аж ахуйн нэгж аялал жуулчлал нэрийн дор газар ашиглах эрх аван
улмаар зориулалтын бусаар ашигласан байхад хүчингүй болгох үүний улмаас
тухайлсан иргэнд учруулсан хохирлыг төрийн зохих байгууллага хариуцахгүй
байна.
2. Нэгэнт төрийн байгууллага албан тушаалтны шийдвэр, үйл ажиллагаа
нь анхнаас илтэд хууль бус буюу хуулиар эрх олгогдоогүй асуудлаар гарч
хууль зөрчсөн байхад дараачийн шатанд төрийн зохих байгууллага үүнийг нь
эрх зүйн хувьд баталгаажуулж байгаа нь хуулийг гажуудуулж буйн илрэл.
Энэ нь зориулалт өөрчлөн зөвшөөрөл олгоод үүний дагуу тухайн тусгай
хамгаалалттай газарт орон сууцны зорилгоор барилга орон сууц бариад
байхад үүнийг баталгаажуулан тухайлбал улсын комисс хүлээж авах, үл
хөдлөх эд хөрөнгийн эрхийн бүртгэлд бүртгэх гэх мэт үйлдэл гарч байна.
Энэ нь иргээд эрх зүйг хууль ёсыг үгүйсгэх негатив[45] хандлагыг иргэдэд төрүүлэх сөрөг үр дагавар үүсгэж байна.
3. Тухайлсан харилцааг зохицуулсан хуульд тодорхой заасаар байхад
хууль хэрэгжүүлэх шатанд хууль зөрчиж, хуулийн биелэлтийг хөсөрдүүлсэн
холбогдох төрийн албан хаагчид хариуцлага тооцох, Төрийн албаны тухай
хуулийн[46] 4 дүгээр зүйлийн 4.1- дэх хэсэгт зааснаар “... хууль дээдлэх нь төрийн албаны үндсэн зарчим мөн” гэж тодорхойлсон байгаа. Өөрөөр хэлбэл аливаа төрийн албан хаагч бүхий л үйл ажиллагаандаа хууль дээдлэх зарчмыг
иш үндэс болгож ажиллах ёстой. Гэтэл энэ үндсэн суурь зарчмыг
гажуудуулж хууль бус шийдвэр үйл ажиллагаа явуулсан төрийн албан хаагчид
хариуцлага хүлээлгэсэн эсэх нь тодорхойгүй байна. Мөн хуулийн 4 дүгээр
зүйлийн 4.2.7-д хууль тогтоомжид заасан бүрэн эрхээ хэрэгжүүлэх
явцад гаргасан алдааны улмаас төрийн албан хаагчийн учруулсан хохирлыг
төр хариуцах зарчим бий. Өөрөөр хэлбэл төрийн тодорхой албан
хаагчийн буруутай үйл ажиллагааны улмаас байгаль орчинд учруулж буй
хохирлыг төр хариуцах үр дагавар үүсэх юм.
4.Эдийн засгийн ач холбогдлыг нь илүүтэй харгалзан байгаль экологид
нөлөөлөх байдлыг чухалчлаагүйгээс орон нутгийн чанартай болоод улсын
тусгай хамгаалалттай зарим газрыг хамгаалалтнаас чөлөөлөх үүний улмаас
байгальд хохирол учирсан тохиолдол гарах боллоо.
5. Хууль хэрэгжүүлэх шатанд дүүргийн газрын алба, Засаг даргын Газрын тухай хуулиар[47]
олгосон эрх хэмжээний асуудал тухайлбал газраас албадан чөлөөлөх
асуудал, үүссэн маргааныг шийдвэрлэх асуудал практикт жинхэнэ утагаараа
хэрэгжиж чадахгүй байна.
6.ТХГНТ хуулийн 40 дүгээр зүйлд зааснаар газар ашиглах эрх нь тухайн
тусгай хамгаалалттай газар нутгийн хамгаалалтын горимыг удаа дараа буюу
ноцтой зөрчсөн, газрын тухай хуулийн 39 дүгээр зүйлд заасан үндэслэлээр л
дуусгавар болохоор заасан байна.
Гэтэл Газрын тухай хуулийн 40 дүгээр зүйлд газар эзэмших гэрчилгээг
хүчингүй болгохоор заасан заалтууд ТХГНТ хуульд хамаарахааргүй өөрөөр
хэлбэл газар эзэмших, ашиглах эрхийн зөрүүтэй байдал эдгээр хуулийн
хоорондын харилцан уялдаа дутмаг байгааг харуулж байна.
7. ТХГН дахь газар ашиглах эрхийн асуудал, Газрын тухай хуулиар газар
ашиглах, эзэмших эрхийн зааг ялгааг нарийн гаргаж хуулийн дагуу тусгай
хамгаалалттай зарим нутагт газар ашиглуулаагүйгээс үүдэн иргэд хооронд
зөрчил үүсч улмаар эд хөрөнгө, эрүүл мэндээрээ хохирох тохиолдол гарч
байна. Энэ талаар тодорхой зарим жишээ баримтыг дээр дурдсан болно. Энэ
нь Монгол Улын Үндсэн хуулийн 19 дүгээр зүйлийн 19.1-д заасан: “Төрөөс
хүний эрх, эрх чөлөөг хангахуйц эдийн засаг, нийгэм, хууль зүйн болон
бусад баталгааг бүрдүүлэх, хүний эрх, эрх чөлөөг зөрчихтэй тэмцэх,
хөндөгдсөн эрхийг сэргээн эдлүүлэх үүргийг иргэнийхээ өмнө хариуцна.” гэсэн үндсэн заалтын хэрэгжилтийн асуудлыг ч дээрх тохиолдолд эргэж харахад хүргэж байна.
8. Дан ганц ТХГНТ хууль гэлтгүй газар ашиглалтын төлөвлөлтгүй
байдлаас үүдэн холбогдох бусад олон хууль зөрчигдөж байна. Тухайлбал:
Газрын тухай хууль, Хот байгууллалтын тухай хууль, Байгаль орчныг
хамгаалах тухай хууль, Усны тухай хууль, Соёлын өвийг хамгаалах тухай
хуулийн холбогдох заалт. Энэ талаар өмнөх хэсэгт авч үзсэн болно.
Санал, зөвлөмж
Тусгай хамгаалалттай газар нутгийн эрх зүйн орчинг
боловсронгуй болгоход анхаарах зарим асуудал, нийтлэлд дурдсан зөрчилтэй
холбогдуулан дэвшүүлэх санал, зөвлөмж
ь Байгалийн үзэсгэлэнт газар нутаг, түүнийгээ дагасан аялал
жуулчлалынхаа орлогоороо улсынхаа төсвийн нэлээдгүй хувийг бүрдүүлээд
юмуу улсаа аваад явчихдаг зөв менежменттэй орон дэлхийд багагүй байна.[48]
Тэдгээр байгалийн үзэсгэлэнт газар нутгийн дийлэнх нь тусгай
хамгаалалттай газар нутагт хамаарч байдаг. Иймээс эдгээр газар нутгаа
хайрлан хамгаалж, зөв бодлого явуулж гэмээ нь дан ганц ашигт малтмалын
орд газар түүний орлогод тулгуурлахаас сэргийлж алсын хараатай
экосистемийнхээ аюулгүй байдлыг хангах бодлогыг давхар барьж явуулах нь
зүйтэй юм. Өөрөөр хэлбэл ашигт малтмалын лиценз олголтыг экологийн ач
холбогдлыг нь харгалзан шийдвэрлэдэг, орон нутгийн удирдах байгууллага
лиценз олгох шийдвэр гаргадаг тогтолцоог өөрчлөх эрх зүйн үндсийг бий
болгоход анхаарах ёстой.ТХГН дахь газар ашиглалт, аялал жуулчлалын
менежментийг ТХГН-ийн тухай хуульд нийцүүлэн оновчтойгоор боловсруулах
зүй ёсны шаардлага байна.
ь Хот байгуулалтын тухай хуулийн 10.1.8 “инженерийн бэлтгэл ажилд
хяналт тавих” 21.1.2 “хот, тосгон хөгжлийн ерөнхий төлөвлөгөөг
хэрэгжүүлэхдээ инженерийн бэлтгэл ажлыг хангасны үндсэн дээр... барьж
байгуулах ажлыг хэрэгжүүлж зохицуулах”, 23.1.4 дэх “байгалийн болон
гэнэтийн осолд өртөх магадлалтай бүсэд хот байгуулалтын үйл ажиллгааг
хязгаарлах” гэсэн заалтын хэрэгжилтийг хангуулж ажиллах. Зөвхөн эрх
бүхийн байгууллага нь газар ашиглах зөвшөөрөл олгоод орхидог биш хот
төлөвлөлт, экологийн нөхцөл, байгальд үзүүлэх нөлөөл зэргийг цогцоор нь
судалж байж шийддэг байх;
ь ТХГН-т даацыг тооцолгүйгээр аялал жуулчлал явуулах эрхийг
хавтгайруулан олгосноос байгаль орчинд сөрөг нөлөө үзүүлж байна. Нэг
ёсондоо аялал жуулчлал явуулах олон улсын стандарт энд орхигджээ.[49]
ТХГН-т аялал жуулчлал явуулах үйл ажиллагааг Аялал жуулчлалын тухай
хуулиар нарийвчлан зохицуулах эсхүл ТХГН-ийн хуульд тодруулж нэмэлт
оруулах;
ь 2030 он гэхэд улсын нийт нутаг
дэвсгэрийн 30 хүртэл хувийг тусгай хамгаалалтад авч, ТХГН-ийн зохистой
харьцааг бүрдүүлэх зорилт тавьж 1998 онд УИХ-аар баталсан “ТХГН-ийн
үндэсний хөтөлбөр”-т заасны дагуу газар нутгийг тусгай хамгаалалтад авах
асуудлыг байнга бодлогоор нэмэгдүүлж байх;
ь Байгалийн өвөрмөц тогтоц, унаган төрх, үзэсгэлэнт, дурсгалт байдлыг
нь харгалзан ТХГН-ийг авахын зэрэгцээ амьтны аймгийн төрөл зүйлийг
хамгаалах зорилгоор тусгай хамгаалалтад авч болохыг анхаарч судалж үзэх;
ь ТХГН-т аялал жуулчлал явуулах журмын 1.3-т “ТХГН-т явагдах аялал
жуулчлал нь тухай ТХГН-ийн унаган төрх, экологийн даацыг алдагдуулахгүй
байх, нөхцөл шаардлагыг бүрэн хангасан, байгаль орчинд сөрөг нөлөөгүй
хэлбэрээр явагдана.” гэж заасан журмаас харахад байгаль орчинд сөргөөр
нөлөөлж үйл ажиллагаа явуулж байгаа нөхцөлд хэрхэн хариуцлага тооцох нь
тодорхойгүй байна. Цаашид тус нутаг дэвсгэрт газар ашиглахтай холбогдсон
дүрэм журмыг боловсронгуй болгох;
ь Газрыг хууль бусаар ашиглаж байгальд хохирол учруулж унаган төрхийг
нь алдагдуулсан, нөхөн сэргээгдэхгүй болгосон нөхцөлд гэм буруутай
этгээдээр хохирлыг нөхөн төлүүлэх журам, газрын экологи эдийн засгийн
үнэлгээ, түүнийг тооцох аргачлалыг боловсруулж мөрдүүлэх;
ь Богдхан уулын ДЦГ-ын Зайсангийн ам хязгаарлалтын бүсэд хууль зөрчин
хууль ёсны зөвшөөрөлгүй газар эзэмшиж байгаагаас дархан цаазат газрыг
ердийн эдэлбэр газраас ялгагдахааргүй байдалд хүргэж байна. Иймд эдгээр
иргэдийн газар эзэмшлийн асуудлыг хуульд нийцүүлэн шийдвэрлэх. Орон
нутгийн засаг даргын хууль бус шийдвэрийг хүч ингүй болгож дахин ийм
зүйл гаргахгүй байх.
ь ТХГНТ хуулийн 35 дугаар зүйлийн 2 дахь хэсэг “Хамгаалалтын захиргаа
буюу Засаг дарга нь газар ашиглах тухай иргэн, аж ахуйн нэгж
байгууллагын хүсэлт болон түүний талаархи саналаа төрийн захиргааны төв
байгууллагад уламжилна.” 36 дугаар зүйлийн 1-д “Төрийн захиргааны төв
байгууллага нь дархан цаазат газрын болон байгалийн цогцолборт газрын
хязгаарлалтын бүс байгалийн нөөц газар, дурсгалт газраас иргэн, аж ахуйн
нэгж байгууллагад газар ашиглуулах тухай шийдвэрийг хамгаалалтын
захиргаа болон сум дүүргийн Засаг даргын саналыг үндэслэн гаргана”
гэжээ. Эдгээр хуулийн заалтыг хэлбэрэлтгүй нэг мөр мөрдөж хэрэгжүүлдэг
байх. Практикт зөвхөн төрийн захиргааны төв байгууллагын шийдвэрээр л
гол асуудал шийдэгдэх нь түгээмэл байна.
ь ТХГН-ийн хамгаалалтын захиргаа нь байгаль орчныг хамгаалах төлөвлөгөөнд хяналт тавьдаг байх байгаль орчны хяналтыг сайжруулах;
ь ТХГНТ хуулийн газар ашиглахтай холбоотой 27.9, 33.1, 36.1-д дурдсан
заалтууд нь мөн хуулийн 12, 18 дугаар зүйлтэй зарим талаар зөрчилдөж
байгааг анхаарч цаашид хууль тогтоомжийг боловсронгуй болгоход анхаарч
үзэх;
ь ТХГН тухай хуулийн 12 дугаар зүйлийн 5 дахь заалтыг зөрчин
зориулалтын бусаар үйл ажиллагаа явуулж буй аж ахуйн нэгжийн газар
ашиглах зөвшөөрлийг хүчингүй болгож их хэмжээний нөхөн төлбөр тооцож
хариуцлага хүлээлгэдэг тогтолцоотой байх. Цаашлаад аялал жуулчлалын
чиглэлээр үйл ажиллагаа албан ёсоор явуулдаг туршлагатай хуулийн
этгээдэд зориулалтын дагуу газар ашиглах зөвшөөрөл олгодог болох талаар
ТХГНТ хуулийн 27,33, 36 дугаар зүйлийн холбогдох хэсэг, заалтад өөрчлөлт
оруулах.
ь ТХГН тухай хууль, ТХГН-ийн орчны бүсийн тухай хууль, Газрын тухай
хууль, Аялал жуулчлалын тухай хууль, холбогдох хөтөлбөр, төлөвлөгөөг өөр
хооронд нь уялдуулах судалгааны ажлыг хийж үр дүнг хэрэгжүүлэх;
ь Тусгай хамгаалалттай газар нутагт газар ашиглаж буй иргэн, аж ахуйн
нэгж болон нутгийн оршин суугчдын хооронд үүссэн газрын маргаан хэн
нэгэн буруутай албан тушаалтны шийдвэр, хууль хэрэгжүүлэх ажлыг дорвитой
зохион байгуулаагүйгээс үүдэн гэмт хэрэг, эрх зүйн зөрчилд хүрэх, иргэд
байгууллага, эрүүл мэнд, эд хөрөнгөөр хохирох явдал байгааг анхааралдаа
авч холбогдох ажлыг оновчтойгоор зохион байгуулах;
ь НҮБХХГ-ийн “Монгол Улсын эдийн засаг, экологийн эмзэг байдал ба
хүний аюулгүй байдал” судалгаагаар “... эмзэг байдлыг багасгахын тулд
шийдвэр гаргах, шийдвэрийг хэрэгжүүлэх ажлыг сайжруулах, хууль,
удирдлага, санхүүгийн ил тод, ойлгомжтой байдлыг бий болгох, олон
нийтийн мэдлэгийг дээшлүүлэх, удирдлага олон нийтийн оролцоог хангах
зэрэг ажлуудыг хэрэгжүүлж өргөн цар хүрээг хамруулж байж амжилтанд
хүрнэ”[50]
гэж дүгнэжээ. Эндээс харахад экологийн эмзэг давхаргын асуудалд
хандахдаа цогц байдлаар нь тухайлбал тусгай хамгаалалттай газар нутагт
газар ашиглах эрх олгох асуудлыг шийдвэрлэхтэй зөв бодлого,
төлөвлөлттэйгээр хяналтын механизмыг оновчтой хэрэгжүүлдэг байх нь
зүйтэй юм.
Negative 1. Няцаалт; эс хүлээн зөвшөөрөл, 2. үгүйсгэсэн үйл
баримт; (хэн нэгни үйлдэл хийгээгүй үйл баримт) 3. Дутагдал, 4.
татгалзал Нарангэрэл С. “Хууль зүй судлалын Англи-Монгол тайлбар
толь” Уб., 2009. “Мөнхийн үсэг, 607- дахь тал
Ишлэл, зүүлт
[1] Уг нийтлэл Хууль дээдлэх ёс сэтгүүлийн 2011 оны 2 дугаар улирлын дугаарт нийтлэгдсэн.
[2] “Тусгай хамгаалалтттай газар нутгийн өнөөгийн байдал” Байгаль орчин, аялал жуулчалын яамны мэдээлэлээс www.mne.mn (хамгийн сүүлд: 2011.3.5)
[3] Мөн тэнд
[4] “Төрийн мэдээлэл” эмхтгэл 1992 он ¹1-т нийтлэгдсэн.
[5] “Төрийн мэдээлэл” эмхтгэл 1995 он ¹2-т нийтлэгдсэн.
[6] “Төрийн мэдээлэл” эмхтгэл 1997 он ¹11-т нийтлэгдсэн.
[7]
Базар.Ч /Рh.D/ “Тусгай хамгаалалттай газар нутгийн өнөөгийн байдал эрх
зүйн орчинг боловсронгуй болгох нь” судалгааны ажил
Бодлогын судалгаа, шинжилгээ I боть Уб., 2009. Мөнхийн үсэг, 471 дэх тал
[8] “Төрийн мэдээлэл” эмхтгэл 2002 он ¹27-д нийтлэгдсэн.
[9] “Тусгай хамгаалалттай газар нутгийн өнөөгийн байдал” Байгаль орчин, аялал жуулчлалын яамны мэдээлэл http://www.mne.mn/ (хамгийн сүүлд: 2011.3.5)
[10] Богдхан уулын дархан цаазат газрын хамгаалалтын албаны мэдээлэл “Богдхан уулыг дархалж ирсэн түүхээс” http://www.bogdkhanuul.mn/content-id/2 (хамгийн сүүлд: 2011.03.10)
[11] Богдхан уулын дархан цаазат газрын хамгаалалтын албаны мэдээлэл “Богдхан уулыг дархалж ирсэн түүхээс” http://www.bogdkhanuul.mn/content-id/2 (хамгийн сүүлд: 2011.03.10)
[12]
Базар Ч., Мягмарсүрэн Д. ”Дархан цаазат Богдхан уулан дахь газар
ашиглалтын өнөөгийн байдал, гарч буй зөрчил цаашид анхаарах зүйлс”
Бодлогын судалгаа, шинжилгээ II боть.Уб., 2009. Мөнхийн үсэг, 110 дахь
тал
[13]Монгол
Улсын Их Хурлын Байгаль орчин, хүнс хөдөө аж ахуйн байнгын хороо.
Эхэлсэн 2008 оны 10 дугаар сарын 22-ны өдөр, дууссан 2009 оны 7 дугаар
сарын 21-ний өдөр Тусгай хамгаалалттай газар нутгийн тухай хуулийн газар
ашиглалт, олголттой холбогдсон зүйл, заалтуудын хэрэгжилтийн байдалтай
холбоотой “Богдхан уул”-ын дархан цаазат газар болон горхи тэрэлж,
хөвсгөлийн байгалийн цогцолборт газруудад шалгаж, танилцсан баримт
бичиг. 6 дахь талд Монгол Улсын Их Хурлын Байгаль орчин, хүнс хөдөө аж
ахуйн байнгын хороо. Эхэлсэн 2008 оны 10 дугаар сарын 22-ны өдөр,
дууссан 2009 оны 7 дугаар сарын 21-ний өдөр
[14] Тусгай хамгаалалттай газар нутгийн тухай хуулийн 9 дүгээр зүйл 9.1, 9.2 дахь хэсэг
[15] Мөн хуулийн 33 дугаар зүйл 33.1 дэх хэсэг
[16]
Тусгай хамгаалалттай газар нутгийн тухай хуулийн газар ашиглалт,
олголттой холбогдсон зүйл, заалтуудын хэрэгжилтийн байдалтай холбоотой
“Богдхан уул”-ын дархан цаазат газар болон горхи тэрэлж, хөвсгөлийн
байгалийн цогцолборт газруудад шалгаж, танилцсан баримт бичиг. 7 дахь
талд Монгол Улсын Их Хурлын Байгаль орчин, хүнс хөдөө аж ахуйн байнгын
хороо. Эхэлсэн 2008 оны 10 дугаар сарын 22-ны өдөр, дууссан 2009 оны 7
дугаар сарын 21-ний өдөр
[17] МягмарсүрэнД., Энэбиш.Д, “Монгол Улсын дархалсан газар нутгууд” Уб., 2007.Адмон, 135-дахь тал
[18] “Дураараа дургигчид Зайсанг экологийн сүйрэл рүү түлхэж байна.” “Өнөөдөр” сонин 2010 оны 2 дугаар сарын 28-ны өдөр
http://www.mongolnews.mn/p/1434 (хамгийн сүүлд: 2011.3.2)
[19] Мөн тэнд
[20] Богдхан уулын дархан цаазат газрын хамгаалалтын албаны мэдээлэл http://www.bogdkhanuul.mn/content-id/107 (хамгийн сүүлд: 2011.3.2)
[21]Тусгай
хамгаалалттай газар нутгийн тухай хуулийн газар ашиглалт, олголттой
холбогдсон зүйл, заалтуудын хэрэгжилтийн байдалтай холбоотой “Богдхан
уул”-ын дархан цаазат газар болон горхи тэрэлж, хөвсгөлийн байгалийн
цогцолборт газруудад шалгаж, танилцсан баримт бичиг. Монгол Улсын Их
Хурлын Байгаль орчин, хүнс хөдөө аж ахуйн байнгын хороо. Эхэлсэн 2008
оны 10 дугаар сарын 22-ны өдөр, дууссан 2009 оны 7 дугаар сарын 21 өдөр
[22] “Дархан ууланд даврагсад” “Өнөөдөр” сонин 2011.3.11 ¹059/4223/
[23] “Зайсангийн иргэд “Монос” –оос 30-50 сая төгрөг авбал нүүнэ гэв.” Өдрийн сонин 2009.9.12 №221
[24] Нийслэлийн захиргааны хэргийн шүүхийн 2009 оны 9 дүгээр сарын 28-ны өдрийн 338 тоот шийдвэр
[25] Тусгай хамгаалалттай газар нутгийн тухай хуулийн 12 дугаар зүйл Дархан
цаазат газарт энэ хуулийн 10,11 дүгээр зүйлд зааснаас өөр зориулалтаар
дараахь үйл ажиллагаа явуулахыг хориглоно: 12.9/ өвөлжөө, хаваржаа,
намаржаа, зуслангийн барилга байгууламж барих, зохих зөвшөөрөлгүйгээр
мал бэлчээрлүүлэх;
[26] “Дархан ууланд даврагсад” Өнөөдөр” сонин 2011.3.11 ¹059/4223/
[27]
Тусгай хамгаалалттай газар нутгийн тухай хуулийн холбогдох заалт
зөрчигдөж зориулалтын бусаар үйл ажиллагаа явуулсан иргэн, аж ахуйн
нэгжид холбогдууулан БОАЖ-ын сайдын 2010 оны 5 дугаар сарын 27-ны
өдрийн А-157 тоот тушаалаар2, А-158 тоот тушаалаар 3, А-159 тоот
тушаалаар 2, А-160 тоот тушаалаар 59, нийт 66 иргэн, аж ахуйн нэгжийн
тусгай хамгаалалттай газар нутагт газар ашиглах эрхийг цуцалжээ. Тусгай
хамгаалалттай газар нутгийн тухай хуулийн 27 дугаар зүйлийн 27.1, Газрын
тухай хуулийн 39.1.1, 40 дүгээр зүйлийн 40.1.5, 40.1.6 Улсын мэргэжлийн
хяналтын ерөнхий газрын 2009 оны 12 дугаар сарын 18-ны өдрийн
08/36/2461 тоотоор ирүүлсэн улсын байцаагчийн албан дүгнэлтийг үндэслэн
дээрх шийдвэрийг гаргажээ.
[28]
Хан-Уул дүүргийн эрүүгийн 2009 оны 4 дүгээр сарын 21-ний өдрийн 132
дугаар шийтгэх тогтоолоос “Г” ХХК-ны ажилтан “Ч” 2008 оны 10 дугаар
сарын 28-ны өдрийн 15 цагийн үед Зайсангийн аманд хашаа барих зорилгоор
нүх ухаж байсан. Тэр үед нэг эмэгтэй гарч ирээд “та нар жалган дотроо
нүхээ ух гэхээр нь би “та нар жорлон ч бариагүй байж эндхийн иргэн гэж
хэлэхээс ичээч” гэж хэлсэн. Тэд бид эндхийн уугуул хүмүүс нүх ухуулахгүй
байсан. Тэгэхээр нь зургийнхаа дагуу ухаж байна гэсэн гэж хэлсэн гэтэл
машинтай хоёр залуу иргээд миний газар ухаж байсан лоомоор дагзруу нэг
удаа, шанаа орчим нэг удаа цохьсон. гэсэн мэдүүлэг
Мөн “Монос” групп тухайн газрыг ашиглах гэрчилгээтэй бол иргэд
амьдарж буй газраа эзэмших гэрчилгээг Засаг даргаасаа авсан гэдэг. Уг
маргаан иргэд аж ахуйн нэгжийн хооронд чулуу бороохойдоо хүрсэн тэмцэл
болсон байна. Өдрийн сонин 2009.9.12 №221
[29]
“Зохигчдын эвлэрлийг баталж, хэргийг хэрэгсэхгүй болгох тухай” Хан-Уул
дүүргийн шүүгчийн 2008 оны 12 дугаар сарын 10-ны өдрийн 931 дүгээр
захирамж
[30]
Базар Ч. /Рh.D/ “Тусгай хамгаалалттай газар нутгийн өнөөгийн байдал эрх
зүйн орчинг боловсронгуй болгох нь” судалгааны ажил Бодлогын
судалгаа, шинжилгээ Уб., 2009. I боть. Мөнхийн үсэг, 471 дэх тал
[31]
Монгол Улсын Их Хурлын 1998 оны 4 дүгээр сарын 9-ний өдрийн 29 дүгээр
тогтоолоор батлагдсан “Тусгай хамгаалалттай газар нутгийн үндэсний
хөтөлбөр” 3 дугаар зүйл 4 дэх хэсэг.
[32] Мөн тэнд 478 дахь тал
[33] Үндэсний аудитын газрын 2004 оны бүтээгдэхүүн, ажил, үйлчилгээний төлөвлөгөөний дагуу хийсэн байгаль орчны аудит ҮАГ-
1/2004/09-БОА Улаанбаатар хот
[34] Базар Ч. /Рh.D/ “Тусгай хамгаалалттай газар нутгийн өнөөгийн байдал эрх зүйн орчинг боловсронгуй болгох нь” судалгааны ажил
Бодлогын судалгаа, шинжилгээ Уб., 2009. I боть. Мөнхийн үсэг, 479 дэх тал
[35] Цэвээнхэрлэн Ц.“Координатын хулгай буюу бүлгүүдийн лобби” “Өнөөдөр” сонин 2009.05.22 №116/3679
[36] “Төрийн мэдээлэл” эмхтгэлийн 2009 он ¹31-т нийтлэгдсэн.
[37] “Төрийн мэдээлэл” эмхтгэлийн 2010 он ¹36-т нийтлэгдсэн.
[38] Үндсэн хуулийн цэцийн 2010 оны 4 дүгээр дүгнэлтээс
[39] иргэн Г.Мөнхзул 2010 оны 5 дугаар сарын 10-ны өдөр Үндсэн хуулийн цэцэд гаргасан мэдээлэлээс Үндсэн хуулийн цэцийн 2010
оны 4 дүгээр дүгнэлт
[40] “Дураараа дургигчид Зайсанг экологийн сүйрэл рүү түлхэж байна.” “Өнөөдөр” сонин 2010 оны 2 дугаар сарын 28-ны өдөр
http://www.mongolnews.mn/p/1434 (хамгийн сүүлд: 2011.3.1)
[41] “Төрийн мэдээлэл” эмхтгэл 2008 он №28-д нийтлэгдсэн.
[42] Нийслэлийн мэргэжлийн хяналтын газрын улсын байцаагчийн 2009 оны 8 дугаар сарын 5-ны өдрийн 07-75/1851 тоот дүгнэлтээс
[43] MNS 4934-2002 стандартаар жуулчны баазууд хоорондоо дор хаяж 10 км зайтай байрлах ёстой ажээ.
[44] “Дураараа дургигчид Зайсанг экологийн сүйрэл рүү түлхэж байна.” “Өнөөдөр” сонин 2010 оны 2 дугаар сарын 28-ны өдөр
http://www.mongolnews.mn/p/1434 (хамгийн сүүлд: 2011.3.1)
[45]
Negative 1. Няцаалт; эс хүлээн зөвшөөрөл, 2. үгүйсгэсэн үйл баримт;
(хэн нэгни үйлдэл хийгээгүй үйл баримт) 3. Дутагдал, 4. татгалзал
Нарангэрэл С. “Хууль зүй судлалын Англи-Монгол тайлбар толь” Уб., 2009.
“Мөнхийн үсэг, 607- дахь тал
[46] “Төрийн мэдээлэл” эмхтгэлийн 2008 он ¹28-т нийтлэгдсэн.
[47] Газрын тухай хуулийн 40, 41, 60 дугаар зүйл.
[48] Египет, Тайланд, Малайз гэх мэт.
[49]
БазарЧ. /Рh.D/“ Тусгай хамгаалалттай газар нутгийн өнөөгийн байдал эрх
зүйн орчинг боловсронгуй болгох нь” судалгааны ажил Бодлогын судалгаа
УБ., 2009 он. I боть. Мөнхийн үсэг, 483 дахь тал
[50] “Монгол улсын эдийн засаг, экологийн эмзэг байдал ба хүний аюулгүй байдал” UNDP Monolia Уб., 2005, 106 дахь тал
No comments:
Post a Comment