Парламентын гишүүн нь ард түмнээс сонгогддог,
ард түмний төлөөлөл, төрийн эрхэм түшээ бөгөөд үйл ажиллагаагаа
парламент, ард түмнийхээ өмнө хариуцдаг билээ.
Монгол Улсын хувьд УИХ-ын гишүүн нь Монгол Улсын Үндсэн хууль, Улсын Их Хурлын тухай хууль болон холбогдох бусад хууль тогтоомжид заасан бүрэн эрхийг эдэлж үүрэг хүлээхийн зэрэгцээ олон улсын эрх зүйн хэм хэмжээ, зарчмаар хүлээн зөвшөөрөгдсөн эрхийг эдэлдэг.
Монгол Улсын хувьд УИХ-ын гишүүн нь Монгол Улсын Үндсэн хууль, Улсын Их Хурлын тухай хууль болон холбогдох бусад хууль тогтоомжид заасан бүрэн эрхийг эдэлж үүрэг хүлээхийн зэрэгцээ олон улсын эрх зүйн хэм хэмжээ, зарчмаар хүлээн зөвшөөрөгдсөн эрхийг эдэлдэг.
Парламент нь XVIII-XIX зуунд хэмжээгүй эрхт хаант засаглалыг сөрөн
тэмцэж байх үедээ гишүүдийнхээ халдашгүй дархан эрхийг баталгаажуулсан
билээ. Парламентын гишүүний халдашгүй эрхийн баталгааг илэрхийлэх
үндсэн хоёр ойлголт байдаг. Эдгээр ойлголт нь нэр томъёоны хувьд:
Indemnity болон Immunity гэсэн хоёр үгээр илэрхийлэгддэг.
Indemnity-1. гэм хор, хохирол алдагдал нөхөн төлөх баталгаа, 2. гэм хор, хохирол алдагдлын нөхөн төлөлт 3. дайны төлбөр, 4. ялаас чөлөөлөх, 5. хариуцлагын хөөн хэлэлцэх хугацаа дуусах, Индемнити – этимологийн хувьд латины indemnitas буюу indemnis гэсэн үгний англи дуудлага буюу хэлбэр. In + demnis /damnum – хохирол гэсэн нэр үгний тэмдэг нэр/+ ty гэсэн бүтэцтэй. In - гэдэг нь латин хэлэнд ямарваа нэгэн үгний өмнө орох угтвар бөгөөд үгүйсгэсэн утгыг заадаг. - ty - энэ нь англи, франц хэлнээс зээлсэн үгнээс нэр үг үүсгэх нөхцөл. Англи хэлтэй улс орнуудад индемнити нь хэд хэдэн утгатай. Үүнд:
1. хохирол буюу алдагдлаас хамгаалсан баталгаа
2. хохирол буюу алдагдлын нөхөн төлбөр
3. хууль бус үйлдлийн төлөө үзүүлэх шийтгэлээс чөлөөлөх явдал зэрэг утгаар хэрэглэгддэг. Immunity 1. халдашгүй байдал, халдашгүй эрх, онцгой эрх, дархан эрх ямар нэгэн зүйлийн эрх зүйн чөлөөлөлт, иммунитет (лат. immunitas)- нийтийн эрх зүйн хэм хэмжээний үйлчлэлээс эрх зүйн тодорхой хүрээний субъектийг чөлөөлөх агуулга бүхий эрх зүйн ерөнхий нэр томъёо. Үндсэн хуульд заасан буюу олон улсын эрх зүйн хэм хэмжээ, зарчмаас урган гарсан бөгөөд үндэсний хууль тогтоомжийн зарим ерөнхий хэм хэмжээг хэрэглэхийг хязгаарласан эрх зүйн субъектийн онцлог байдал. Үндсэн хуулийн эрх зүйгээр төрийн зарим албан тушаалтнууд халдашгүй байдал бүхий дархан эрх эдэлдэг. Тэдгээр нь парламентын гишүүний халдашгүй байдал, ерөнхийлөгчийн халдашгүй байдал, шүүгчийн халдашгүй байдал гэх зэргээр тусгалаа олно. 2. эрх дарх, хөнгөлөлт parliamentary immunity- парламентийн гишүүний халдашгүй эрх.
Дээрх хоёр ойлголтыг нэр томъёоны хувьд ийнхүү тайлбарласан байна. Эдгээр хоёр ойлголтыг тус бүрд нь авч үзвэл: Нэгдүгээрт: “ИММУНИТЕТ” буюу Парламентын гишүүний халдашгүй эрхийн батлагааг илэрхийлэх дээрх ойлголтын хувьд дэлхийн улс орон харьцангуй ялгамжтай хэлбэрээр зохицуулдаг байна.
Тухайлбал:
Гэмт хэрэг үйлдэж байхад нь буюу хэргийн газарт гэмт үйлдлийг нь нотлох баримттайгаар баривчилснаас бусад тохиолдолд иммунитет тогтоосон 42 улс байдаг бөгөөд эдгээрийн тоонд Монгол Улс ч багтна. Өөрөөр хэлбэл Монгол Улсын Үндсэн хуулийн 29 дүгээр зүйл 29.2-д “Улсын Их Хурлын гишүүний халдашгүй байдлыг хуулиар хамгаална”. , Монгол Улсын Их хурлын тухай /2006 он/ хуулийн 6.9.1-д “гэмт үйлдлийнх нь явцад, эсхүл гэмт хэргийн газарт эд мөрийн баримттай нь баривчилж, улмаар бүрэн эрхийг нь түдгэлзүүлэх тухай саналыг Улсын ерөнхий прокурор Улсын Их Хуралд оруулсан.” Мөн хуулийн 34.7-д “Энэ хуулийн 6.9.1-д зааснаас бусад тохиолдолд гишүүнийг албадан саатуулах, цагдан хорих, түүнд шүүхийн журмаар захиргааны шийтгэл оногдуулах, гэр, албан өрөө, тээврийн хэрэгсэл, биед нь үзлэг, нэгжлэг хийхийг хориглоно.” Гэж заажээ энэ тохиолдолд УИХ-ын гишүүний бүрэн эрхийг түдгэлзүүлэх асуудал яригддаг бөгөөд бүрэн эрхийн баталгаа няцаагддаг юм. Парламентын гишүүний халдашгүй эрхийн үргэлжлэх хугацаа, хамаарах орон зай нь харилцан адилгүй байна. Жишээ нь: ХБНГУ-д парламентын гишүүний халдашгүй эрх Бундестаг ба Бундесратын бүрэн эрхийн хугацаа дуусгавар болох хүртэл үргэлжилж байхад Япон Улсад чуулганы үед, Норвеги Улсад парламентын өрөөнд байх үед гишүүний халдашгүй эрх хүчин төгөлдөр байх харилцан адилгүй зохицуулалттай байдаг.
Хоёрдугаарт:“ИНДЕМНИТЕТ” хэмээх ойлголтын хувьд энэ нэр томьёо парламентын гишүүний эрх зүйн байдалд хоёр утгаар хэрэглэгдэнэ. Нэгдүгээрт: Парламентын гишүүн бусдыг доромжлох гүтгэхээс бусад тохиолдолд бүрэн эрхийнхээ хүрээнд хэлсэн үг, дэвшүүлсэн санал, өөрийн санаачилсан хууль, парламентын бусад шийдвэрийн төсөл, парламентаар хэлэлцүүлэхээр оруулсан асуудлын төлөө бүрэн эрхийнхээ хугацаанд болон түүний дараа хуулийн хариуцлага хүлээхгүй байх гэсэн утгаар хэрэглэгдэнэ. Хоёрдугаарт: Парламентын гишүүний “шагналын сан” гэсэн утгаар хэрэглэнэ. Зарим орон парламентын гишүүний энэ бүрэн эрхийн баталгааг Үндсэн хуульдаа хуульчлан тогтоосон байдаг. Тухайлбал:
ХБНГУ-ын Үндсэн хуулийн 76 дугаар зүйлийн нэгд: “Парламентын гишүүн нь Бундестагийн чуулган болон аль нэгэн хорооны хуралдаан дээр хэлсэн үг, дэвшүүлсэн саналынхаа төлөө хуулийн болон захиргааны хариуцлага хүлээхгүй.” “Бундестагийн гишүүн бусдыг доромжилсон, гүтгэсэн тохиолдолд энэ зарчим үйлчлэхгүй.”
Франц Улсын Үндсэн хуулийн 26 дугаар зүйлд: “Үндэсний ассамблейн гишүүн нь үзэл бодлоо чөлөөтэй илэрхийлсэн болон бүрэн эрхийнхээ хүрээнд хэлсэн үг, дэвшүүлсэн саналын төлөө хуулийн хариуцлага хүлээхгүй.”
БНСУ-ын Үндсэн хуулийн 45 дугаар зүйлд: “Үндэсний чуулганы гишүүн нь чуулганы хуралдаан дээр албан ёсоор хэлсэн үг, дэвшүүлсэн саналынхаа төлөө бүрэн эрхийнхээ хугцаанд болон түүний дараа хуулийн хариуцлага хүлээхгүй”.
Япон Улсын Үндсэн хуулийн 51 дүгээр зүйлд: ”Парламентын гишүүн нь бүрэн эрхийнхээ хүрээнд хэлсэн үгийнхээ төлөө парламентын гадна хариуцлага хүлээхгүй”. гэж тус тус заасан байдаг ажээ. Монгол Улсын хувьд Улсын Их Хурлын тухай /2006 он/ хуулийн 34.3-д “Гишүүн бусдыг гэмт хэрэгт холбогдуулан доромжлох, гүтгэхээс бусад тохиолдолд бүрэн эрхийнхээ хүрээнд хэлсэн үг, дэвшүүлсэн санал, өөрийн санаачилсан хууль, Улсын Их Хурлын бусад шийдвэрийн төсөл, Улсын Их Хурлаар хэлэлцүүлэхээр оруулсан асуудлын төлөө бүрэн эрхийнхээ хугацаанд болон түүний дараа хуулийн хариуцлага хүлээхгүй”.гэжээ. Эндээс харахад Парламентын гишүүний Индемнитет эрх нь бусдын нэр, төр, алдар хүндтэй байх эрхээр хязгаарлагддаг нэгэнт тогтсон ойлголт болох нь харагдаж байна. Өөрөөр хэлбэл парламентын гишүүн улс төрийн байр суурь, үзэл баримтлал, сонгогчдын эрх ашиг, итгэл үнэмшил, улс орны хөгжил дэвшлийн төлөө өөрийн үзэл бодлоо илэрхийлж үг хэлэх нь зүй ёсны хэрэг бөгөөд энэ тохиолдолд парламентын гишүүн хэлсэн үг, дэвшүүлсэн саналынхаа төлөө бүрэн эрхийнхээ хугацаанд түүний дараа хуулийн хариуцлага хүлээхгүй байх тухай ойлголт буюу хуулийн хүрээнд хэрэгжих ёстой эрх юм.
Энэчлэн индемнитет эрх нь үзэл бодлоо чөлөөтэй илэрхийлэх, үг хэлэх эрхтэй салшгүй холбогдоно. Өөрөөр хэлбэл УИХ-ын гишүүн УИХ-ын чуулган дээр болон бусад газар үг хэлж, үзэл бодлоо чөлөөтэй илэрхийлэх нь үзэл бодлоо чөлөөтэй илэрхийлэх эрхийн нэг хэлбэр юм.
Үзэл бодлоо чөлөөтэй илэрхийлэх эрх хүний үндсэн эрх бөгөөд аливаа ардчилсан нийгэмд улс төрийн үзэл бодлын чухал илэрхийллийн элемент юм. Энэ эрх чөлөөний дагуу хүн бүр өөрийн санаа бодолтой байх мэдээлэл болон бүх төрлийн үзэл санааг хайх, олж авах, хэвлэл мэдээллийн хэрэгслээр дамжуулан тараах эрхтэй. Энэхүү эрх чөлөөг эдлэх явдал нь үүрэг хариуцлагтай хамтдаа хэрэгжих бөгөөд тиймээс үндэсний аюулгүй байдал, нийгмийн эрүүл байдал буюу ёс суртахуун, бусдын нэр төр болон эрхийг хамгаалах буюу нууц мэдээллийг задруулахаас сэргийлэх зэрэг зорилгоор гаргасан журам болон хязгаарлалтад захирагдана. Өөрийн үзэл бодолтой байх эрх чөлөөг зөвхөн хуулийн хүрээнд бөгөөд улсын аюулгүй байдал, нийгмийн хэв журам, эрүүл мэнд, ёс суртахуун, бусад хүний эрх нэр төрийг хамгаалах ашиг сонирхлын үүднээс хязгаарлаж болно.
Өөрөөр хэлбэл аливаа эрх бусдын эрхээр хязгаарлагддаг тул хэн ч үзэл бодлоо чөлөөтэй илэрхийлэхдээ бусдыг доромжлох, гүтгэх болон бусад хууль бус арга хэлбэрээр илэрхийлж болохгүй юм. Үзэл бодлоо чөлөөтэй илэрхийлэх, үг хэлэх эрх нь тодорхой хүчин зүйлсээр хязгаарлагддаг Тухайлбал:
• Бусдын нэр төр, алдар хүнд
Хүний нэр, нэр төр алдар хүнд, ажил хэргийн нэр хүндийг Олон Улсын болон бүс нутгийн хэмжээнд Олон улсын Конвенцийн хэм хэмжээгээр, дотооддоо Үндсэн хууль, түүнд нийцүүлэн гаргасан бусад хууль, эрх зүйн актаар баталгаажуулж ирсэн билээ.
Тухайлбал: Хүний эрхийн түгээмэл тунхаглал: 1 дүгээр зүйл: “Хүн бүр төрж мэндлэхдээ эрх чөлөөтэй, адилхан нэр төртэй, ижил эрхтэй байдаг.” “Оюун ухаан, нандин чанар заяасан хүн гэгч өөр хоорондоо ахан дүүгийн үзэл санаагаар харьцах учиртай.”
Иргэний болон Улс төрийн эрхийн тухай олон улсын Пактын 19 дүгээр зүйлд: 1. “Хүн бүр өөрийн санал бодлыг чөлөөтэй баримтлах эрхтэй”.2. “Хүн бүр санал бодлоо чөлөөтэй илэрхийлэх эрхтэй …”
3. “Энэхүү зүйлийн 2-т дурдсан эрхийг эдлэх нь онцгой үүрэг, хариуцлагыг ногдуулна.” Энэ нь гагцхүү хуулиар тогтоосон зарим хязгаарлалттай холбоотой бөгөөд тэдгээр нь:
а/ Бусдын эрх, алдар хүндийг хүндэтгэх
б/ Үндэсний аюулгүй байдал, нийгмийн хэв, журам, хүн амын эрүүл мэнд буюу ёс суртахууныг хамгаалахад зайлшгүй шаардлагатай байна. Хүний нэр төр, алдар хүнд, ажил хэргийн нэр хүндийг хамгаалсан Үндэсний эрх зүйн зохицуулалтыг авч үзвэл: Монгол Улсын Үндсэн хуулийн 16 дугаар зүйлд: “Монгол улсын иргэн дараахь үндсэн эрх, эрх чөлөөг баталгаатай эдэлнэ.” Үүнд:
16/ итгэл үнэмшилтэй байх, үзэл бодлоо чөлөөтэй илэрхийлэх, үг хэлэх, хэвлэн нийтлэх, тайван жагсаал, цуглаан хийх эрх чөлөөтэй. Үүний зэрэгцээ Монгол Улсын Үндсэн хуулийн 17 дугаар зүйлд: Монгол Улсын иргэн шударга, хүнлэг ёсыг эрхэмлэн дараах үндсэн үүргийг хүлээдэг. Үүнд:
1/ Үндсэн хууль, бусад хуулийг дээдлэн хүндэтгэж, сахин биелүүлэх,
2/ Хүний нэр төр, алдар хүнд, эрх хууль ёсны ашиг сонирхолыг хүндэтгэх
Мөн Арван есдүгээр зүйлийн 3 дахь хэсэгт: “Хүн эрх, эрх чөлөөгөө эдлэхдээ үндэсний аюулгүй байдал бусад хүний эрх, эрх чөлөөг хохироож, нийгмийн хэв журмыг гажуудуулж болохгүй”гэж заасан байдаг.
Эндээс харахад үзэл бодлоо чөлөөтэй илэрхийлэх эрх чөлөө ба хувь хүний нэр төрийг хамгаалах хэрэгцээ хоёр нь зохистой тэнцвэрт байдлаар хангагддаг буюу нэг эрх нөгөө эрхээр хязгаарлагддаг байна. Хэрвээ үзэл бодлоо чөлөөтэй илэрхийлэх, үг хэлэх эрхийг хэтрүүлэн хүний нэр төр, алдар хүндийг гутаан доромжлох буюу гүтгэвэл хууль тогтоомжид заасан хариуцлага хүлээх юм.
Энд дурдсан доромжлох гэдэг нь хууль зүйн хувьд: Бусдын нэр төр, алдар хүндийг олон нийтийн өмнө, эсхүл хэвлэл мэдээллийн хэрэгслээр доромжилсон үйлдэл, эс үйлдэхүй байна. Бусдыг доромжлох нь үг хэлээр, тодорхой үйлдэлээр илрэдэг байна. Хэл зүйн хувьд: Доромжлох басамжлах, дээрэлхэх дарлах, гэсэн утгаар тайлбарлагддаг. Гүтгэх гэдэг нь: Хүний нэр төр, алдар хүндийг гутаах зорилгоор илт худал гүжирдлэг тараасан идэвхтэй үйлдэл байна. “Оргүй хэргийг зохиомж муутгах унагах, худал хэрэг тулгах буюу гөрлөх, гүтгэх, гүжирдэх” гэсэн утгаар хэл зүйн хувьд тайлбарласан байдаг. Түүнчлэн үзэл бодлоо чөлөөтэй илэрхийлэх, үг хэлэх эрхийг эдлэхдээ бусдыг доромжлох буюу гүтгэх хэлбээрээр илэрхийлэх нь Эрүүгийн хууль -д заасан гэмт хэргийн шинжтэй үйлдэл болох юм. Цаашилбал бусдын эдийн бус эрх ашигт гэм хор учруулсан этгээд түүнийгээ бодит байдалд нийцсэн эсэхийг нотлож чадаагүй тохиолдолд Иргэний хуульд заасан эд хөрөнгийн хариуцлага хүлээх, учирсан хохирлыг арлигах үүрэг хүлээх механизм бий. • Улсын, байгууллагын, хувь хүний нууц
Мөн үзэл бодлоо илэрхийлж, үг хэлэхдээ Улс, байгууллага, хувь хүний хуулиар хамгаалагдсан нууцыг задруулж, болохгүй юм. Энэ тохиолдод мөн хуулиар хязгаарлагдна. Тухайлбал: Эрүүгийн /2002 он/ хуулийн 87 дугаар зүйлийн 87.1-д “Төрийн нууцад хамаарах мэдээ, баримт бичиг, эд зүйлс, объект үйл ажиллагааг итгэмжлэгдсэн хариуцсан буюу албан тушаал, ажил үүргийн хувьд мэдсэн этгээд задруулсан нь эх орноосоо урвах, тагнуул хийх гэмт хэргийн шинжгүй бол таван жил хүртэл хугацаагаар хорих ял шийтгэнэ.”
Хувь хүний нууцын тухай /1995 он/ хуулийн 136 дугаар зүйл 136.1-д “Хуулиар хамгаалагдсан хувь хүний нууцыг албаны болон мэргэжлийн үйл ажиллагааг хэрэгжүүлэх явцдаа мэдсэн этгээд задруулсан бол хөдөлмөрийн хөлсний доод хэмжээг хориос тавь дахин нэмэгдүүлсэнтэй тэнцэх хэмжээний төгрөгөөр торгох, эсхүл нэгээс гурван сар хүртэл хугацаагаар баривчлах ял шийтгэнэ.”
Өөрөөр хэлбэл үзэл бодлоо чөлөөтэй илэрхийлэх, үг хэлэх эрхийг эдлэхдээ дээрх хэлбэрээр улс, байгууллага, хувь хүний хуулиар хамгаалагдсан нууцыг задруулж, халдаж болохгүй бөгөөд энэ тохиолдолд дээрх эрх хязгаарлагдах ёстой юм.
• Ёс суртахуун
Үзэл бодлоо илэрхийлэх эрх нь мөн ёс суртахуунтай зайлшгүй холбогдож түүгээр мөн хязгаарлагдах юм.
Өөрөөр хэлбэл хувийн болон төрийн албан хаагчийн нийтлэг ёс зүйн болон бусад хэм хэмжээгээр хязгаарлагдана.
• Нийгмийн хэв журам, Улсын аюулгүй байдал
Түүнчлэн үзэл бодлоо чөлөөтэй илрэхийлэхдээ улс, нийгмийн аюулгүй байдлыг алдагдуулах нь хуулиар хориотой юм.
• Үл ялгаварлан гадуурхах зарчим Монгол Улсын Үндсэн хуулийн 16 дугаар зүйл 16.2-д “Хүнийг үндэс, угсаа, хэл, арьсны өнгө, нас, хүйс, нийгмийн гарал, байдал, хөрөнгө чинээ, эрхэлсэн ажил, албан тушаал, шашин шүтлэг, үзэл бодол, боловсролоор нь ялгаварлан гадуурхаж үл болно.” Хүн бүр эрх зүйн этгээд байна. Үзэл бодлоо чөлөөтэй илэрхийлэх, үг хэлэх эрхийн илрэл нь ялгаварлан гадуурхах аливаа хэлбэрийг агуулж болохгүй юм. Иймд аливаа хүн тэр дундаа УИХ-ын гишүүн хүн тодорхой үг хэллэг, үйлдэлээр бусдыг гүтгэх, доромжлох, гэмт хэрэгт холбогдуулан гүтгэх нь үзэл бодлоо чөлөөтэй илэрхийлэх эрхийг зөрчсөн, Парламентын гишүүний индемнитет эрхийн хүрээ хязгаарыг хэтрүүлсэн үйлдэл болох юм. Түүнчлэн УИХ-ын гишүүн нь халдашгүй бүрэн эрхийн баталгаатай байх боловч УИХ-ын гишүүний хууль тогтоомжид заасан үүрэг, хариуцлага гэж бий тухайлбал: УИХ-ын гишүүний эрх зүйн байдлын тухай /1997 оны/ хуулийн 8.8-д “Улсын Их Хурлын гишүүний хувьд үг хэлэх, санал гаргах, дүгнэлт хийхдээ асуудалд нотолгоотой, хариуцлагатай хандах;” 8.9-д “Төрийн зүтгэлтний нийтлэг болон Улсын Их Хурлын гишүүний хувьд тогтоосон ёс зүйн хэм хэмжээг чанд сахих, төрийн нууц хадгалах; үүрэгтэй” болохыг тодорхой заасан байна.
Парламентын гишүүний халдашгүй байх эрхийн илэрхийлэл иммунитет, индемнитет гэх ойлголтыг хэл шинжлэлийн болоод утга агуулгын, хүний эрхийн, хууль зүйн талаас нь тодорхой хэмжээнд хөндөн авч үзлээ.
Эцэст нь дүгнэж хэлэхэд Парламентын гишүүн нь хууль тогтоомж болон олон улсын зарчмаар хүлээн зөвшөөрөгдсөн бүрэн эрхийн баталгааг эдлэх боловч үндсэн эрхийн тодорхой хэм хэмжээ хязгаарлалт, хууль тогтоомжид захирагдах нь хүний эрх, хууль дээдэлсэн, ардчилсан хүмүүнлэг иргэний нийгмийн зүй ёсны шаардлага юм.
Indemnity-1. гэм хор, хохирол алдагдал нөхөн төлөх баталгаа, 2. гэм хор, хохирол алдагдлын нөхөн төлөлт 3. дайны төлбөр, 4. ялаас чөлөөлөх, 5. хариуцлагын хөөн хэлэлцэх хугацаа дуусах, Индемнити – этимологийн хувьд латины indemnitas буюу indemnis гэсэн үгний англи дуудлага буюу хэлбэр. In + demnis /damnum – хохирол гэсэн нэр үгний тэмдэг нэр/+ ty гэсэн бүтэцтэй. In - гэдэг нь латин хэлэнд ямарваа нэгэн үгний өмнө орох угтвар бөгөөд үгүйсгэсэн утгыг заадаг. - ty - энэ нь англи, франц хэлнээс зээлсэн үгнээс нэр үг үүсгэх нөхцөл. Англи хэлтэй улс орнуудад индемнити нь хэд хэдэн утгатай. Үүнд:
1. хохирол буюу алдагдлаас хамгаалсан баталгаа
2. хохирол буюу алдагдлын нөхөн төлбөр
3. хууль бус үйлдлийн төлөө үзүүлэх шийтгэлээс чөлөөлөх явдал зэрэг утгаар хэрэглэгддэг. Immunity 1. халдашгүй байдал, халдашгүй эрх, онцгой эрх, дархан эрх ямар нэгэн зүйлийн эрх зүйн чөлөөлөлт, иммунитет (лат. immunitas)- нийтийн эрх зүйн хэм хэмжээний үйлчлэлээс эрх зүйн тодорхой хүрээний субъектийг чөлөөлөх агуулга бүхий эрх зүйн ерөнхий нэр томъёо. Үндсэн хуульд заасан буюу олон улсын эрх зүйн хэм хэмжээ, зарчмаас урган гарсан бөгөөд үндэсний хууль тогтоомжийн зарим ерөнхий хэм хэмжээг хэрэглэхийг хязгаарласан эрх зүйн субъектийн онцлог байдал. Үндсэн хуулийн эрх зүйгээр төрийн зарим албан тушаалтнууд халдашгүй байдал бүхий дархан эрх эдэлдэг. Тэдгээр нь парламентын гишүүний халдашгүй байдал, ерөнхийлөгчийн халдашгүй байдал, шүүгчийн халдашгүй байдал гэх зэргээр тусгалаа олно. 2. эрх дарх, хөнгөлөлт parliamentary immunity- парламентийн гишүүний халдашгүй эрх.
Дээрх хоёр ойлголтыг нэр томъёоны хувьд ийнхүү тайлбарласан байна. Эдгээр хоёр ойлголтыг тус бүрд нь авч үзвэл: Нэгдүгээрт: “ИММУНИТЕТ” буюу Парламентын гишүүний халдашгүй эрхийн батлагааг илэрхийлэх дээрх ойлголтын хувьд дэлхийн улс орон харьцангуй ялгамжтай хэлбэрээр зохицуулдаг байна.
Тухайлбал:
Гэмт хэрэг үйлдэж байхад нь буюу хэргийн газарт гэмт үйлдлийг нь нотлох баримттайгаар баривчилснаас бусад тохиолдолд иммунитет тогтоосон 42 улс байдаг бөгөөд эдгээрийн тоонд Монгол Улс ч багтна. Өөрөөр хэлбэл Монгол Улсын Үндсэн хуулийн 29 дүгээр зүйл 29.2-д “Улсын Их Хурлын гишүүний халдашгүй байдлыг хуулиар хамгаална”. , Монгол Улсын Их хурлын тухай /2006 он/ хуулийн 6.9.1-д “гэмт үйлдлийнх нь явцад, эсхүл гэмт хэргийн газарт эд мөрийн баримттай нь баривчилж, улмаар бүрэн эрхийг нь түдгэлзүүлэх тухай саналыг Улсын ерөнхий прокурор Улсын Их Хуралд оруулсан.” Мөн хуулийн 34.7-д “Энэ хуулийн 6.9.1-д зааснаас бусад тохиолдолд гишүүнийг албадан саатуулах, цагдан хорих, түүнд шүүхийн журмаар захиргааны шийтгэл оногдуулах, гэр, албан өрөө, тээврийн хэрэгсэл, биед нь үзлэг, нэгжлэг хийхийг хориглоно.” Гэж заажээ энэ тохиолдолд УИХ-ын гишүүний бүрэн эрхийг түдгэлзүүлэх асуудал яригддаг бөгөөд бүрэн эрхийн баталгаа няцаагддаг юм. Парламентын гишүүний халдашгүй эрхийн үргэлжлэх хугацаа, хамаарах орон зай нь харилцан адилгүй байна. Жишээ нь: ХБНГУ-д парламентын гишүүний халдашгүй эрх Бундестаг ба Бундесратын бүрэн эрхийн хугацаа дуусгавар болох хүртэл үргэлжилж байхад Япон Улсад чуулганы үед, Норвеги Улсад парламентын өрөөнд байх үед гишүүний халдашгүй эрх хүчин төгөлдөр байх харилцан адилгүй зохицуулалттай байдаг.
Хоёрдугаарт:“ИНДЕМНИТЕТ” хэмээх ойлголтын хувьд энэ нэр томьёо парламентын гишүүний эрх зүйн байдалд хоёр утгаар хэрэглэгдэнэ. Нэгдүгээрт: Парламентын гишүүн бусдыг доромжлох гүтгэхээс бусад тохиолдолд бүрэн эрхийнхээ хүрээнд хэлсэн үг, дэвшүүлсэн санал, өөрийн санаачилсан хууль, парламентын бусад шийдвэрийн төсөл, парламентаар хэлэлцүүлэхээр оруулсан асуудлын төлөө бүрэн эрхийнхээ хугацаанд болон түүний дараа хуулийн хариуцлага хүлээхгүй байх гэсэн утгаар хэрэглэгдэнэ. Хоёрдугаарт: Парламентын гишүүний “шагналын сан” гэсэн утгаар хэрэглэнэ. Зарим орон парламентын гишүүний энэ бүрэн эрхийн баталгааг Үндсэн хуульдаа хуульчлан тогтоосон байдаг. Тухайлбал:
ХБНГУ-ын Үндсэн хуулийн 76 дугаар зүйлийн нэгд: “Парламентын гишүүн нь Бундестагийн чуулган болон аль нэгэн хорооны хуралдаан дээр хэлсэн үг, дэвшүүлсэн саналынхаа төлөө хуулийн болон захиргааны хариуцлага хүлээхгүй.” “Бундестагийн гишүүн бусдыг доромжилсон, гүтгэсэн тохиолдолд энэ зарчим үйлчлэхгүй.”
Франц Улсын Үндсэн хуулийн 26 дугаар зүйлд: “Үндэсний ассамблейн гишүүн нь үзэл бодлоо чөлөөтэй илэрхийлсэн болон бүрэн эрхийнхээ хүрээнд хэлсэн үг, дэвшүүлсэн саналын төлөө хуулийн хариуцлага хүлээхгүй.”
БНСУ-ын Үндсэн хуулийн 45 дугаар зүйлд: “Үндэсний чуулганы гишүүн нь чуулганы хуралдаан дээр албан ёсоор хэлсэн үг, дэвшүүлсэн саналынхаа төлөө бүрэн эрхийнхээ хугцаанд болон түүний дараа хуулийн хариуцлага хүлээхгүй”.
Япон Улсын Үндсэн хуулийн 51 дүгээр зүйлд: ”Парламентын гишүүн нь бүрэн эрхийнхээ хүрээнд хэлсэн үгийнхээ төлөө парламентын гадна хариуцлага хүлээхгүй”. гэж тус тус заасан байдаг ажээ. Монгол Улсын хувьд Улсын Их Хурлын тухай /2006 он/ хуулийн 34.3-д “Гишүүн бусдыг гэмт хэрэгт холбогдуулан доромжлох, гүтгэхээс бусад тохиолдолд бүрэн эрхийнхээ хүрээнд хэлсэн үг, дэвшүүлсэн санал, өөрийн санаачилсан хууль, Улсын Их Хурлын бусад шийдвэрийн төсөл, Улсын Их Хурлаар хэлэлцүүлэхээр оруулсан асуудлын төлөө бүрэн эрхийнхээ хугацаанд болон түүний дараа хуулийн хариуцлага хүлээхгүй”.гэжээ. Эндээс харахад Парламентын гишүүний Индемнитет эрх нь бусдын нэр, төр, алдар хүндтэй байх эрхээр хязгаарлагддаг нэгэнт тогтсон ойлголт болох нь харагдаж байна. Өөрөөр хэлбэл парламентын гишүүн улс төрийн байр суурь, үзэл баримтлал, сонгогчдын эрх ашиг, итгэл үнэмшил, улс орны хөгжил дэвшлийн төлөө өөрийн үзэл бодлоо илэрхийлж үг хэлэх нь зүй ёсны хэрэг бөгөөд энэ тохиолдолд парламентын гишүүн хэлсэн үг, дэвшүүлсэн саналынхаа төлөө бүрэн эрхийнхээ хугацаанд түүний дараа хуулийн хариуцлага хүлээхгүй байх тухай ойлголт буюу хуулийн хүрээнд хэрэгжих ёстой эрх юм.
Энэчлэн индемнитет эрх нь үзэл бодлоо чөлөөтэй илэрхийлэх, үг хэлэх эрхтэй салшгүй холбогдоно. Өөрөөр хэлбэл УИХ-ын гишүүн УИХ-ын чуулган дээр болон бусад газар үг хэлж, үзэл бодлоо чөлөөтэй илэрхийлэх нь үзэл бодлоо чөлөөтэй илэрхийлэх эрхийн нэг хэлбэр юм.
Үзэл бодлоо чөлөөтэй илэрхийлэх эрх хүний үндсэн эрх бөгөөд аливаа ардчилсан нийгэмд улс төрийн үзэл бодлын чухал илэрхийллийн элемент юм. Энэ эрх чөлөөний дагуу хүн бүр өөрийн санаа бодолтой байх мэдээлэл болон бүх төрлийн үзэл санааг хайх, олж авах, хэвлэл мэдээллийн хэрэгслээр дамжуулан тараах эрхтэй. Энэхүү эрх чөлөөг эдлэх явдал нь үүрэг хариуцлагтай хамтдаа хэрэгжих бөгөөд тиймээс үндэсний аюулгүй байдал, нийгмийн эрүүл байдал буюу ёс суртахуун, бусдын нэр төр болон эрхийг хамгаалах буюу нууц мэдээллийг задруулахаас сэргийлэх зэрэг зорилгоор гаргасан журам болон хязгаарлалтад захирагдана. Өөрийн үзэл бодолтой байх эрх чөлөөг зөвхөн хуулийн хүрээнд бөгөөд улсын аюулгүй байдал, нийгмийн хэв журам, эрүүл мэнд, ёс суртахуун, бусад хүний эрх нэр төрийг хамгаалах ашиг сонирхлын үүднээс хязгаарлаж болно.
Өөрөөр хэлбэл аливаа эрх бусдын эрхээр хязгаарлагддаг тул хэн ч үзэл бодлоо чөлөөтэй илэрхийлэхдээ бусдыг доромжлох, гүтгэх болон бусад хууль бус арга хэлбэрээр илэрхийлж болохгүй юм. Үзэл бодлоо чөлөөтэй илэрхийлэх, үг хэлэх эрх нь тодорхой хүчин зүйлсээр хязгаарлагддаг Тухайлбал:
• Бусдын нэр төр, алдар хүнд
Хүний нэр, нэр төр алдар хүнд, ажил хэргийн нэр хүндийг Олон Улсын болон бүс нутгийн хэмжээнд Олон улсын Конвенцийн хэм хэмжээгээр, дотооддоо Үндсэн хууль, түүнд нийцүүлэн гаргасан бусад хууль, эрх зүйн актаар баталгаажуулж ирсэн билээ.
Тухайлбал: Хүний эрхийн түгээмэл тунхаглал: 1 дүгээр зүйл: “Хүн бүр төрж мэндлэхдээ эрх чөлөөтэй, адилхан нэр төртэй, ижил эрхтэй байдаг.” “Оюун ухаан, нандин чанар заяасан хүн гэгч өөр хоорондоо ахан дүүгийн үзэл санаагаар харьцах учиртай.”
Иргэний болон Улс төрийн эрхийн тухай олон улсын Пактын 19 дүгээр зүйлд: 1. “Хүн бүр өөрийн санал бодлыг чөлөөтэй баримтлах эрхтэй”.2. “Хүн бүр санал бодлоо чөлөөтэй илэрхийлэх эрхтэй …”
3. “Энэхүү зүйлийн 2-т дурдсан эрхийг эдлэх нь онцгой үүрэг, хариуцлагыг ногдуулна.” Энэ нь гагцхүү хуулиар тогтоосон зарим хязгаарлалттай холбоотой бөгөөд тэдгээр нь:
а/ Бусдын эрх, алдар хүндийг хүндэтгэх
б/ Үндэсний аюулгүй байдал, нийгмийн хэв, журам, хүн амын эрүүл мэнд буюу ёс суртахууныг хамгаалахад зайлшгүй шаардлагатай байна. Хүний нэр төр, алдар хүнд, ажил хэргийн нэр хүндийг хамгаалсан Үндэсний эрх зүйн зохицуулалтыг авч үзвэл: Монгол Улсын Үндсэн хуулийн 16 дугаар зүйлд: “Монгол улсын иргэн дараахь үндсэн эрх, эрх чөлөөг баталгаатай эдэлнэ.” Үүнд:
16/ итгэл үнэмшилтэй байх, үзэл бодлоо чөлөөтэй илэрхийлэх, үг хэлэх, хэвлэн нийтлэх, тайван жагсаал, цуглаан хийх эрх чөлөөтэй. Үүний зэрэгцээ Монгол Улсын Үндсэн хуулийн 17 дугаар зүйлд: Монгол Улсын иргэн шударга, хүнлэг ёсыг эрхэмлэн дараах үндсэн үүргийг хүлээдэг. Үүнд:
1/ Үндсэн хууль, бусад хуулийг дээдлэн хүндэтгэж, сахин биелүүлэх,
2/ Хүний нэр төр, алдар хүнд, эрх хууль ёсны ашиг сонирхолыг хүндэтгэх
Мөн Арван есдүгээр зүйлийн 3 дахь хэсэгт: “Хүн эрх, эрх чөлөөгөө эдлэхдээ үндэсний аюулгүй байдал бусад хүний эрх, эрх чөлөөг хохироож, нийгмийн хэв журмыг гажуудуулж болохгүй”гэж заасан байдаг.
Эндээс харахад үзэл бодлоо чөлөөтэй илэрхийлэх эрх чөлөө ба хувь хүний нэр төрийг хамгаалах хэрэгцээ хоёр нь зохистой тэнцвэрт байдлаар хангагддаг буюу нэг эрх нөгөө эрхээр хязгаарлагддаг байна. Хэрвээ үзэл бодлоо чөлөөтэй илэрхийлэх, үг хэлэх эрхийг хэтрүүлэн хүний нэр төр, алдар хүндийг гутаан доромжлох буюу гүтгэвэл хууль тогтоомжид заасан хариуцлага хүлээх юм.
Энд дурдсан доромжлох гэдэг нь хууль зүйн хувьд: Бусдын нэр төр, алдар хүндийг олон нийтийн өмнө, эсхүл хэвлэл мэдээллийн хэрэгслээр доромжилсон үйлдэл, эс үйлдэхүй байна. Бусдыг доромжлох нь үг хэлээр, тодорхой үйлдэлээр илрэдэг байна. Хэл зүйн хувьд: Доромжлох басамжлах, дээрэлхэх дарлах, гэсэн утгаар тайлбарлагддаг. Гүтгэх гэдэг нь: Хүний нэр төр, алдар хүндийг гутаах зорилгоор илт худал гүжирдлэг тараасан идэвхтэй үйлдэл байна. “Оргүй хэргийг зохиомж муутгах унагах, худал хэрэг тулгах буюу гөрлөх, гүтгэх, гүжирдэх” гэсэн утгаар хэл зүйн хувьд тайлбарласан байдаг. Түүнчлэн үзэл бодлоо чөлөөтэй илэрхийлэх, үг хэлэх эрхийг эдлэхдээ бусдыг доромжлох буюу гүтгэх хэлбээрээр илэрхийлэх нь Эрүүгийн хууль -д заасан гэмт хэргийн шинжтэй үйлдэл болох юм. Цаашилбал бусдын эдийн бус эрх ашигт гэм хор учруулсан этгээд түүнийгээ бодит байдалд нийцсэн эсэхийг нотлож чадаагүй тохиолдолд Иргэний хуульд заасан эд хөрөнгийн хариуцлага хүлээх, учирсан хохирлыг арлигах үүрэг хүлээх механизм бий. • Улсын, байгууллагын, хувь хүний нууц
Мөн үзэл бодлоо илэрхийлж, үг хэлэхдээ Улс, байгууллага, хувь хүний хуулиар хамгаалагдсан нууцыг задруулж, болохгүй юм. Энэ тохиолдод мөн хуулиар хязгаарлагдна. Тухайлбал: Эрүүгийн /2002 он/ хуулийн 87 дугаар зүйлийн 87.1-д “Төрийн нууцад хамаарах мэдээ, баримт бичиг, эд зүйлс, объект үйл ажиллагааг итгэмжлэгдсэн хариуцсан буюу албан тушаал, ажил үүргийн хувьд мэдсэн этгээд задруулсан нь эх орноосоо урвах, тагнуул хийх гэмт хэргийн шинжгүй бол таван жил хүртэл хугацаагаар хорих ял шийтгэнэ.”
Хувь хүний нууцын тухай /1995 он/ хуулийн 136 дугаар зүйл 136.1-д “Хуулиар хамгаалагдсан хувь хүний нууцыг албаны болон мэргэжлийн үйл ажиллагааг хэрэгжүүлэх явцдаа мэдсэн этгээд задруулсан бол хөдөлмөрийн хөлсний доод хэмжээг хориос тавь дахин нэмэгдүүлсэнтэй тэнцэх хэмжээний төгрөгөөр торгох, эсхүл нэгээс гурван сар хүртэл хугацаагаар баривчлах ял шийтгэнэ.”
Өөрөөр хэлбэл үзэл бодлоо чөлөөтэй илэрхийлэх, үг хэлэх эрхийг эдлэхдээ дээрх хэлбэрээр улс, байгууллага, хувь хүний хуулиар хамгаалагдсан нууцыг задруулж, халдаж болохгүй бөгөөд энэ тохиолдолд дээрх эрх хязгаарлагдах ёстой юм.
• Ёс суртахуун
Үзэл бодлоо илэрхийлэх эрх нь мөн ёс суртахуунтай зайлшгүй холбогдож түүгээр мөн хязгаарлагдах юм.
Өөрөөр хэлбэл хувийн болон төрийн албан хаагчийн нийтлэг ёс зүйн болон бусад хэм хэмжээгээр хязгаарлагдана.
• Нийгмийн хэв журам, Улсын аюулгүй байдал
Түүнчлэн үзэл бодлоо чөлөөтэй илрэхийлэхдээ улс, нийгмийн аюулгүй байдлыг алдагдуулах нь хуулиар хориотой юм.
• Үл ялгаварлан гадуурхах зарчим Монгол Улсын Үндсэн хуулийн 16 дугаар зүйл 16.2-д “Хүнийг үндэс, угсаа, хэл, арьсны өнгө, нас, хүйс, нийгмийн гарал, байдал, хөрөнгө чинээ, эрхэлсэн ажил, албан тушаал, шашин шүтлэг, үзэл бодол, боловсролоор нь ялгаварлан гадуурхаж үл болно.” Хүн бүр эрх зүйн этгээд байна. Үзэл бодлоо чөлөөтэй илэрхийлэх, үг хэлэх эрхийн илрэл нь ялгаварлан гадуурхах аливаа хэлбэрийг агуулж болохгүй юм. Иймд аливаа хүн тэр дундаа УИХ-ын гишүүн хүн тодорхой үг хэллэг, үйлдэлээр бусдыг гүтгэх, доромжлох, гэмт хэрэгт холбогдуулан гүтгэх нь үзэл бодлоо чөлөөтэй илэрхийлэх эрхийг зөрчсөн, Парламентын гишүүний индемнитет эрхийн хүрээ хязгаарыг хэтрүүлсэн үйлдэл болох юм. Түүнчлэн УИХ-ын гишүүн нь халдашгүй бүрэн эрхийн баталгаатай байх боловч УИХ-ын гишүүний хууль тогтоомжид заасан үүрэг, хариуцлага гэж бий тухайлбал: УИХ-ын гишүүний эрх зүйн байдлын тухай /1997 оны/ хуулийн 8.8-д “Улсын Их Хурлын гишүүний хувьд үг хэлэх, санал гаргах, дүгнэлт хийхдээ асуудалд нотолгоотой, хариуцлагатай хандах;” 8.9-д “Төрийн зүтгэлтний нийтлэг болон Улсын Их Хурлын гишүүний хувьд тогтоосон ёс зүйн хэм хэмжээг чанд сахих, төрийн нууц хадгалах; үүрэгтэй” болохыг тодорхой заасан байна.
Парламентын гишүүний халдашгүй байх эрхийн илэрхийлэл иммунитет, индемнитет гэх ойлголтыг хэл шинжлэлийн болоод утга агуулгын, хүний эрхийн, хууль зүйн талаас нь тодорхой хэмжээнд хөндөн авч үзлээ.
Эцэст нь дүгнэж хэлэхэд Парламентын гишүүн нь хууль тогтоомж болон олон улсын зарчмаар хүлээн зөвшөөрөгдсөн бүрэн эрхийн баталгааг эдлэх боловч үндсэн эрхийн тодорхой хэм хэмжээ хязгаарлалт, хууль тогтоомжид захирагдах нь хүний эрх, хууль дээдэлсэн, ардчилсан хүмүүнлэг иргэний нийгмийн зүй ёсны шаардлага юм.
--ооОоо--
No comments:
Post a Comment