Сонгууль / ярилцлага /

Хууль зүйн мэдээ сонин 2011.9-р сар дугаар 17

­ÕǯÕ-èéí ýðäýì øèíæèëãýýíèé àæèëòàí À. Ò¿âøèíòóëãà: “Ñîíãóóëèéí òîãòîëöîîíäîî ÷ áèø, ñîíãîã÷äûí áîëîâñðîë, õàðèóöëàãûí òîãòîëöîî, ìàðãààí øèéäâýðëýõ ïðîöåññò  ë àñóóäàë áàéãàà þì”

- Ñîíãóóëèéí æèë óäàõã¿é ãàðàõ ãýæ áàéíà. Íàìðûí ÷óóëãàíààð ÷ ýíý òóõàé õýëýëöýíý. Õóóëü÷ õ¿íèé õóâüä  øèíý÷ëýí áàòëàõààð õýëýëöýãäýæ áóé ñîíãóóëèéí òóõàé õóóëèéí õóâüä òàíû áîäîë ÿìàð áàéíà âý?

 - Õóóëèéã õýëýëöýõ òàë äýýð èðãýäèéí ç¿ãýýñ, íèéãìèéí ç¿ãýýñ, óëñ òºð÷äèéí ç¿ãýýñ, õóóëü÷äûí ç¿ãýýñ ÿíç á¿ðèéí áàéð ñóóðèéã õàíãàëòòàé èëýðõèéëñýí. Ãîë íü áèä ÿàãààä ýíý õóóëèéã ãàðãàõ âý? ãýäýã øàëòãààí íºõöºëººñºº ýõëýõ ¸ñòîé. Èðãýä ÿìàð ÷ ñîíãóóëèéí òîãòîëöîîãîîð, õýíä ÷ ñàíàëàà ºã÷ áîëíî. Ãýõäýý õàìãèéí ãîë íü ñîíãóóëèéí ¿ð ä¿íä òàíû õ¿ññýí  òºëººëºã÷ ÓÈÕ-ä ñîíãîãäîí ãàð÷ ÷àäàæ áàéíà óó ãýäýã íü ÷óõàë.  ¯¿íèéã ÿàæ á¿ðä¿¿ëýõ âý? ãýõýýð ñîíãîã÷ ººðºº áîëîâñðîëòîé áàéõ õýðýãòýé. Ñîíãîã÷ ººðºº áîëîâñðîëòîé, ººðèéí ñîíãîëòîî çºâ õèéõ ÷àäâàðòàé áàéõûí çýðýãöýý ñîíãóóëèéíõàà ¿éë àæèëëàãààíä çºâ õÿíàëò òàâèõ ÷àäâàð, ìýäëýãòýé áàéæ õàðèóöëàãàòàé ñîíãîëò õèéõ ¸ñòîé þì. Ìàæîðèòàð áîëîí ïðîïîðöèîíàëü òîãòîëöîîíû õóâüä àëü àëü íü ººðèéí ãýñýí äàâóó òàëòàé ãýäãèéã ýðäýìòýä áîëîí ñóäëàà÷èä òàéëáàðëàñàí áàéãàà. Òóõàéëáàë ìàæîðèòàð òîãòîëöîî íü òóõàéí íýð äýâøèã÷èä ñàíàëàà ºãºõ áîëîìæ èë¿¿ áîë õàðèí ïðîïîðöèîíàëü òîãòîëöîî íü îëîíõèéí ñàíàëûã õóâü òýíö¿¿ëýí àâàõ áîëîìæòîéãîîðîî äàâóó áàéäàã.

 - Òýãâýë ìàíàéä ÿã ÿìàð ñîíãóóëèéí òîãòîëöîî  çîõèñòîé âý?

Ìàíàéõàí ñîíãóóëèéí òîãòîëöîîãîî ººð÷ëºõã¿é áîë áîëîõã¿é áàéíà ãýæ ÿðèõ þì. Ãýòýë ñîíãóóëü áîëãîíîîð ë ñîíãîã÷äûã ìºí㺺ð õóäàëäàí àâàõ, ñîíãîã÷äûí àìüäðàëûí áîëîí áîëîâñðîëûí ò¿âøèí äîîãóóð áàéãààã àøèãëàí ýëäýâ ÿíçûí àðãààð íºëººëºõ îðîëäëîãóóä  íýëýýä ãàðäàã. Ýöñèéí á¿ëýãò óëñ ººðºº ñîíãîã÷ èðãýíèéõýý áîëîâñðîë, èòãýë ¿íýìøèë, ¸ñ ç¿éí óõàìñàðò èë¿¿òýéãýýð àíõààðàõ  íü ë ÷óõàë áàéíà. Íýã çàãâàðò áàðüæ, ñîíãóóëèéí òîãòîëöîîãîî ººð÷뺺ä ïðîïîðöèîíàëèàð ñîíãóóëèà ÿâóóëëàà ÷ ¿ð ä¿í ãàðàõ íü ýðãýëçýýòýé. Òèéìýýñ òîãòîëöîî ãýõýýñýý èðãýäèéí áîëîâñðîë, óõàìñðûí ò¿âøèíä àíõààðëàà õàíäóóëàõ øààðäëàãàòàé ãýæ ¿çýæ áàéíà. ªºðººð õýëáýë èðãýä ñîíãóóëüä ñóðàëöàõ õýðýãòýé þì. Ñîíãóóëüä õýðõýí ñóðàëöàõ, õàðèóöëàãàòàé ñîíãîëò õèéõ, ñîíãóóëèéí òîãòîëöîî, ñîíãóóëèéí ýðõ ç¿é òîéðñîí àñóóäëààð äîêòîð, ïðîôåññîð Á.×èìèä áàãøèéí õýâë¿¿ëñýí õýä õýäýí á¿òýýë áèé. (Ñîíãóóëüä ñóðàëöàõóé ÓÁ., 2008, ªíººãèéí óëñ òºð õóóëü÷èéí í¿äýýð ÓÁ., 2006, Ñîíãóóëèéí òîãòîëöîîíä àðä ò¿ìýí ò¿¿íèé ¿íäñýí õóóëü áóðóóòàé þó ÓÁ., 2011) ̺í Õóóëü ç¿éí ¿íäýñíèé õ¿ðýýëýí, Íýýëòòýé íèéãýì ôîðóìààñ îð÷óóëàí ãàðãàñàí ãàäíû õýä õýäýí íîì, ºìíºõ æèë¿¿äèéí ñîíãóóëèéí ¿éë ÿâöûí àëäàà îíîîíû òàëààð õèéñýí çàðèì íýã ñóäàëãààíû òàéëàí ÷ áèé þì.

- Ìàæîðèòàð áîëîí ïðîïîðöèîíàëü òîãòîëöîîíû äàâóó, ñóë òàëûã áàãà äóðäëàà. Èë¿¿ äýëãýð¿¿ëæ áîëîõ óó?

Ïðîïîðöèîíàëü òîãòîëöîîíû õóâüä íàìûí äàðãà íàì äîòîðõ ãèø¿¿äèéã íýð õ¿íä çýðýã õ¿÷èí ç¿éëèéí õ¿ðýýíä ïðîïîðöèîíàëèàð æàãñààäàã. Òýãýõýýð íàìûí äàðãûã òîéðîí õ¿ðýýëñýí öººí õýäýí õ¿í ïðîïîðöèîíàë òîãòîëöîîíä ººðñäèé㺺 æàãñààæ ýõëýíý. Òèéìýýñ íàìûí óäèðäëàãà, ò¿¿íèéã õ¿ëýýí çºâøººðñºí áàéäàë õýð çýðýã õ¿÷òýé áàéãàà ýñýõèéã õàðãàëçàæ ýíý òîãòîëöîîã ñîíãîäîã. Èéìýýñ áèä ºíººãèéí ìàíàé óëñ òºðèéí íàìóóäûí òºëºâ áàéäàë ÿìàð áàéãààã  õàðãàëçàí ¿çýæ áàéæ ýíý òîãòîëöîîã ñîíãîõ ýñýõýý øèéäýõ íü ç¿éòýé áîëîâ óó. Òóõàéëáàë õºãæèíã¿é ã¿ðí¿¿äèéí õóâüä îëîí çóóí æèëèéí ò¿¿õýí òóðøëàãàäàà äóëäóéäàí ýíý òîãòîëöîîã õýðýãëýõýä ÿìàð íýãýí ñààä áýðõøýýë ¿¿ñýõã¿é áàéõ óðüäà÷ íºõöºëèéã õýäèéíý îëæ àâñàí áàéäàã. Õàðèí ìàíàé óëñ òºðèéí íàìóóäûã õàðàõàä íàì äîòîð ëèäåð áàéíà óó, ¿ã¿é þó ãýñýí àñóóëò ãàðíà. Òýãâýë 38:38 ãýñýí õóâèëáàð ãàðëàà ãýæ áîäú¸. Ýíý íü 38 ãèø¿¿í ìàæîðèòàðààð, 38 ãèø¿¿í ïðîïîðöèîíàëèàð ñîíãîãäîíî ãýñýí ¿ã. Òýãýõýýð 38 õ¿í ïðîïîðöèîíàëèàð äýýð äîîðîî æàãñàõ ãýæ áàãàã¿é çºð÷èë ¿¿ñíý. Èíãýýä äýýã¿¿ð áè÷èãäñýí 10 îð÷èì õ¿í áàòàëãààòàé ñîíãîãäîæ áàéõàä äîîãóóð áè÷èãäñýí, áàãà ñàíàë àâñàí íýð äýâøèã÷èä íºãºº õýñýãòýý äóðã¿éöýæ ýõëýõ çýðýã õàíäëàãà ãàð÷ áîëîõûã ¿ã¿éñãýõ àðãàã¿é þì.

- Ïðîïîðöèîíàëèéã ñîíãîõäîî íàìûí íýð, õ¿íèé íýðèéã çýðýã áè÷íý ãýñýí õóâèëáàð áàéãàà. Ýíý òàëààð òàíû áîäîë?

Èíãýýä îðóóëàõ þì áîë õóó÷íû ìàæîðèòàð òîãòîëöîîíîîñ ÿìàð ÷ ÿëãàà áàéõã¿é. Òóõàéí íýð äýâøèã÷ ººðèéíõºº õýìæýýíä õóâü àâààä äýýð äîîðîî æàãñàíà ãýæ áàéãàà òîõèîëäîëä òýð  õ¿í ÿã ìàæîðèòàð òîãòîëöîîòîé àäèëàà𠺺ðèéíõºº àéìàãò, ººðèéíõºº òàíüäàã õ¿ì¿¿ñèéí áóþó äýìæèõ õ¿ì¿¿ñèéíõýý õ¿ðýýëýëä î÷îîä äýìæèãäýõ ìàãàäëàëòàé þì. Ïðîïîðöèîíàëü ñèñòåìä áîë íàìûí óäèðäëàãóóä, ëèäåð¿¿ä õ¿ëýýí çºâøººðºãäñºí, íàì ãýñýí ìºí ÷àíàð íü òºëºâøñºí íºõöºëä ë èéì ýìõ çàìáàðààã¿é áàéäàë ¿¿ñýõã¿é. Óãòàà ýíý áîë òîãòîëöîîíû ýåðýã ñºðºã òàëûí èëðýë þì.

-Ìîíãîë õ¿íèé ñýòãýëãýýíèé îíöëîã ñîíãóóëèéí ÿìàð òîãòîëöîîíä çîõèöîõ âý?

Áè ýíý òàëààð ñóäàëæ ¿çýýã¿é áîëîõîîð øóóä õàðèóëæ ìýäýõã¿é áàéíà. Ñýòãýëãýýíèé îíöëîã ãýõýýñýý èë¿¿òýé èðãýäèéí ýðõ ç¿éí áîëîâñðîëûí òºëºâøèë, ò¿âøèíã õàðãàëçàæ áàéæ ìàæîðèòàð òîãòîëöîî þó, ïðîïîðöèîíàëü òîãòîëöîî þó ãýäãèéã ñîíãîõ íü ç¿éòýé áîëîâ óó.

-Áèä àëèâàà õóóëèéã áàòëàõäàà ãàäíû îðíóóäûí æèøýý ãýýä òóõàéí óëñûí õóóëèéã òýð ÷èãýýð íü îð÷óóëàí áàòëàõ ãýýä áàéãàà ìýò ñýòãýãäýë òºðäºã. Ãýòýë áèä ÷èíü íèéãýì ýäèéí çàñàã, ñýòãýëãýýíèé õóâüä îíöëîãòîé ø¿¿ äýý?

¯¿íèéã ðåöåïöè ãýæ íýðëýäýã. Ðåöåïöè ãýäýã íü ãàäíû õóóëèéã õ¿ëýýí àâ÷ õýðýãëýõ ãýñýí óòãàòàé ¿ã ë äýý. Ðåöåïöèéí ¿íäñýí 3 øàò áàéäàã. Àêàäåìè÷ Æ.Àìàðñàíàà áàãøèéí òîìú¸îëëîîð áîë áèä òàëûí ýðõ ç¿éòýé þì. Òýãýõýýð áèä íýãä¿ãýýðò, òàëûí ýðõ ç¿éòýé, õ¿í àì öººíòýé, íóòàã äýâñãýð ºðãºí. Áèäýíä êàïèòàëèçìûí óðò ò¿¿õ áàéõã¿é ó÷ðààñ ÿã ýíý ñýòãýëãýýíèé õóâüä øèëæèëòèéí ¿åäýý áàéãàà. Á¿õ õóóëüä ðåöåïöè õèéõäýý áèä Ãåðìàí óëñûã õàðàõ õýðýãòýé. Åðºíõèé人 ÕÁÍÃÓ-ûí òîãòîëöîîíû åðºíõèé çàð÷ìûã àâñàí ó÷ðààñ òýð. Õî¸ðäóãààðò, ìàíàé óëñ Ñîöèàëèñò îðíû õ¿ðýýíä áàéñàí ó÷èð øèëæèëòèéí ¿åä Ǻâëºëò Õîëáîîò Óëñûí á¿ðýëäýõ¿¿íä áàéñàí áîëîí áóñàä ñîöèàëèñò áàéñàí îðíóóäûã ñàéí õàðàõ õýðýãòýé.  Òýä íàð ÷èíü áàñ øèëæèëòèéí ¿åäýý ÿâæ áàéãàà ø¿¿ äýý. Áèäíýýñ çàðèì íü óðä àëõàæ, çàðèì íü õîéíî àëõàæ áàéíà. Ãóðàâäóãààðò, áèä Àçèä îðøèí áàéãààãèéí õóâüä ßïîí, Ñîëîíãîñûã õàðàõ íü ç¿éí õýðýã þì. Ýíý áîë á¿õ õóóëüä ðåöåïöè õèéõýä çàéëøã¿é øààðäëàãàòàé õàðüöóóëàëòûí ìàêðî àëõàì. Ìèêðî ò¿âøíèé õàðüöóóëàëò ãýõýýð ñàëáàð ýðõ ç¿éí òóõàé ÿðèãäàíà. Áàíê ñàíõ¿¿ãèéí õóâüä Àíãëè, Àìåðèê, óóë óóðõàéí õóâüä Êàíàä, Àâñòðàëèéã õàðàõ ãýõ ìýò. Ýíý ¿¿äíýýñ òàéëáàðëàâàë Ñîíãóóëèéí õóóëü áîë ñàëáàð ýðõ ç¿éí ãýäýã ¿¿äíýýñýý áèø ìàêðî ò¿âøíèé õàðüöóóëàëòààð çîõèöóóëàõààñ ººð àðãàã¿é.

- Èðãýäèéí ç¿ãýýñ ñîíãóóëü äºõººä èðýõýýð ñîíãóóëèéí õóóëèàð îðîëääîã ãýõ õàðäëàãà áàéäàã. ßëàíãóÿà ñîíãóóëèéí òîãòîëöîîíû òàëàà𠺺ð÷ëºëò îðóóëàõ øààðäëàãàòàé ãýæ ÿðüæ áàéíà. Ýíý òàëààð òàíû áîäîë?

1970-ààä îíû ¿åä ìàíàé óëñ ñîíãóóëèéí òîãòîëöîîãîî ººð÷ëºõ ãýýä õýðõýí ÿàæ ººð÷ëºõ âý ãýæ ÿðèëöàæ áàéõäàà íàìûí àíõàí øàòíû íýãæ¿¿ä äýýð ñîíãóóëèéí òîãòîëöîîãîî óëñûí õýìæýýíèé ñîíãóóëü áîëîõîîñ 2-3 æèëèéí ºìíº òóðøèí ¿çýæ áàéñàí òóðøëàãà áàéãàà þì. Ãýòýë îäîî áèä ñîíãóóëü áîëîõîîñ äºíãºæ  8, 9  ñàðûí ºìíº ñîíãóóëèéí òîãòîëöîîãîî ººð÷ëºõ òóõàé ÿðüæ áàéíà. Ñîíãóóëèéí õóóëèéí õýðýãæèëò ÷óõàìäàà áîë Ñîíãóóëèéí òîãòîëöîîíäîî ÷ áèø, ñîíãîã÷äûí áîëîâñðîëä öààøèëáàë õàðèóöëàãûí òîãòîëöîîíä, õýðýã, çºð÷èë, ìàðãààí ãàðñàí òîõèîëäîëä ò¿¿íèéã ò¿ðãýí øóóðõàé øóäàðãà îíîâ÷òîé õóóëèéí õ¿ðýýíä øèéäâýðëýäýã áàéõàä ë îðøèõ þì.

- 1992 îíû àíõíû àðä÷èëñàí ãýãäýõ ñîíãóóëèàñ õîéø èðãýäèéí ñîíãóóëüä îðîëöñîí áàéäëûã õàðàõàä ñîíãóóëüä ñàíàëàà ºãñºí èðãýäèéí òîî òàñðàëòã¿é áóóðñàí ¿ç¿¿ëýëò õàðàãäàæ áàéíà. Ýíý þóíààñ øàëòãààëæ áàéíà ãýæ ä¿ãíýõ áîë?

ªºðò íü òààëàãäàõã¿é õ¿ì¿¿ñ áàéãàà ó÷ðààñ î÷èæ ñîíãóóëü ºãäºãã¿é. Ñîíãîã÷èéí õóóäàñ äýýð “àëèéã íü ÷ äýìæèõã¿é áàéíà” ãýñýí õàðèóëò áàéäàãã¿é. Õýðâýý ýíý õàðèóëò áàéäàã áîë èðöèéí áàéäàë ººð÷ëºãäºíº. ªºðò íü òààëàãääàãã¿é õ¿ì¿¿ñèéí íýð áàéõààð òóõàéí ñîíãîã÷ õýíèéã íü ñîíãîõ þì áý? Òèéì áîëîõîîð ë ñîíãîã÷ ñàíàë õóðààõ áàéðàíä î÷äîãã¿é. Õàðèí ñîíãîã÷èéí õóóäàñ äýýð “àëèéã íü ÷ äýìæèõã¿é áàéíà” ãýñýí õóâèëáàð áàéäàã áîë ñîíãîã÷èéí èðöýä ìýäýãäýõ¿éö ººð÷ëºëò ãàðíà ãýæ áîäîæ áàéíà.

-Ñîíãóóëèéí ýðõ ç¿éä õàðèóöëàãûí òîãòîëöîî ÷óõàë òóõàé äóðäëàà. Ýíý òàëààð çàðèì ç¿éëèéã òàíèàñ òîäðóóëüÿ. Ñîíãóóëèéí õóóëü òîãòîîìæ çºð÷ñºí òîõèîëäîëä õ¿ëýýëãýõ õàðèóöëàãûí òîãòîëöîî õýð ¿ð ä¿íòýé õýðýãæäýã âý?­

Õóóëü ç¿éí ¿íäýñíèé õ¿ðýýëýíãýýñ ñîíãóóëèéí õàðèóöëàãûí àñóóäëààð çàðèì íýã àñóóëãàä õàðèó ºãºõ¿éö ñóäàëãààã õèéæ,  õîëáîãäîõ áàéãóóëëàãàä ºãñºí áàéãàà. “Õóóëü çºð÷ñºí ãýì áóðóó áóþó ýðõ ç¿éí çºð÷èë ãàðãàñàí” áàéõ íü õóóëü ç¿éí õàðèóöëàãà õ¿ëýýëãýõ ¿íäýñ íü áîëäîã áèëýý. Ñîíãóóëèéí õóóëü çºð÷ñºí òîõèîëäîëä õ¿ëýýëãýõ õàðèóöëàãûã äàðààõü áàéäëààð àíãèëæ áîëíî. ¯¿íä:

1. Ñàõèëãûí õàðèóöëàãà

2. Ýä ìàòåðèàëûí áóþó èðãýíèé ýðõ ç¿éí õàðèóöëàãà

3. Çàõèðãààíû õàðèóöëàãà

4. Ýð¿¿ãèéí õàðèóöëàãà

-Ñîíãóóëèéí ¿åýð ÿíç á¿ðèéí õýðýã, çºð÷èë ãàðëàà ãýæ ÿðüäàã ýäãýýðò ÿã õàðèóöëàãà õ¿ëýýëãýñýí òîõèîëäîëä õýð áàéäàã âý?

ªìíº äóðäñàí ñîíãóóëèéí õàðèóöëàãûí àñóóäëààð õèéñýí ñóäàëãààíààñ õàðàõàä  æèøýý íü Ýð¿¿ãèéí õóóëèéí 130, 131 ä¿ãýýð ç¿éë àíãèä çààñíààð ýð¿¿ãèéí õýðýã ¿¿ñãýí øàëãàãäñàí òàëààðõ áàðèìò öººí òîîãîîð áàéãàà õýäèé ÷ ýöýñëýí øèéäâýðëýãäýæ ÿë øèéòãýë àâñàí íü òîäîðõîéã¿é àëü íýã øàòàíä õýðýãñýõã¿é áîëãîñíîîð äóóñãàâàð áîëîõ íü áàéíà. Ñóäàëãààíààñ õàðàõàä ÓÈÕ-ûí ñîíãóóëü ãýëòã¿é Åðºíõèéëºã÷èéí ñîíãóóëü, îðîí íóòãèéí ñîíãóóëèéí ¿åýð òîäîðõîé òîîíû õýðýã, çºð÷èë øàëãàãääàã áàéíà. Ãýâ÷ ìºí ë õàðèóöëàãà òîîöñîí, ÿëàíãóÿà ø¿¿õýýð ýöýñëýí øèéäâýðëýãäñýí íü áàéõã¿é áàéíà. Ýð¿¿ãèéí õàðèóöëàãà ãàðöààã¿é, çàéëøã¿é áàéõ çàð÷èì ñîíãóóëèéí õîëáîãäîëòîé õýðýã, çºð÷ëèéí õóâüä òºäèé ë õýðýãæèæ ÷àäàõã¿é áàéíà.

-Ñîíãóóëèéí ¿åýð õýí íýã áóðóóòàé ýòãýýäýä ýä õºðºíãèéí õàðèóöëàãà õ¿ëýýëãýñýí òîõèîëäîë áàéäàã óó? ¯¿íèéã õýðõýí ÿàæ øèéäâýðëýäýã âý?

-Ýäèéí áóþó èðãýíèé ýðõ ç¿éí õàðèóöëàãà. Ýíý íü óëñ, õóâü õ¿í, õóóëèéí ýòãýýä õóóëü áóñ àæèëëàãààãààðàà áóñäàä ó÷ðóóëñàí õîõèðîë, ãýì õîðûã íºõºí òºëºõºä øóóä ÷èãëýñýí îíöëîãòîé þì. Ñîíãóóëèéí õàðèëöààíû òóõàéä çàðäëûí ìºíãèéã õóóëü áóñààð çàðöóóëñíààñ ¿¿ññýí ãóðâàí ç¿éë õàðèóöëàãà ÓÈÕÑÒÕ-ä çààñàí  íü áèé (40.7; 41.9; 42.8). ÓÈÕÑÒÕ-ä çààñàí äýýðõ ãóðâàí ç¿éë ýäèéí õàðèóöëàãààñ ãàäíà ñîíãóóëèéí ¿éë ÿâöàä áóñäûí íýð òºðèéã ãóòààí äîðîìæèëñîí, ã¿òãýñýí ñîíãóóëèéí õîðîîíîîñ áàéãóóëñàí ãýðýýíèé ¿¿ðýã çºð÷ñºí çýðãýýñ ¿¿ññýí ýäèéí õàðèóöëàãà áóñàä ìàðãààí áàéæ áîëíî. Òóõàéëáàë, ÓÈÕÑÒÕ-èéí 56.1-ä “Ñîíãóóëèéí õóóëü òîãòîîìæ çºð÷ñºíèé óëìààñ áóñäàä ýä õºðºíãèéí áîëîí áóñàä õîõèðîë ó÷èðñàí áîë ãýì áóðóóòàé ýòãýýäýä Èðãýíèé õóóëü áîëîí õîëáîãäîõ áóñàä õóóëüä çààñàí õàðèóöëàãà õ¿ëýýëãýíý” ãýæ çààñàí. Ýä õºðºíãèéí õàðèóöëàãà õ¿ëýýëãýõýýð ø¿¿õýä íýõýìæëýë ãàðãàõ òîõèîëäîë  ïðàêòèêò ãàðñàí áàéíà. Æèøýýëáýë, 2008 îíû ÓÈÕ-ûí ñîíãóóëüä íýð äýâøèã÷ Ý ×èíãýëòýé ä¿¿ðãèéí ø¿¿õýä 2008.8.28-ààñ 2009.10.9-íèéã õ¿ðòëýõ öàëèí 10.306.000 òºãðºã ãàðãóóëàõ òóõàé íýõýìæëýë ãàðãàñàí áîëîâ÷ ø¿¿õ íýõýìæëýëèéã õ¿ëýýí àâàõààñ òàòãàëçñàí áàéíà. Èéìä ýíý òºðëèéí ìàðãààíûã øèéäâýðëýõ ýðõ ç¿éí çîõèöóóëàëòûã ñàéæðóóëàõ õýðýãòýé áàéíà.

-Òýãâýë ÿìàð òîõèîëäîëä çàõèðãààíû õàðèóöëàãà õ¿ëýýëãýõýýð çààñàí áàéäàã âý?

Èðãýíèé ñîíãóóëèéí ýðõèéã õàìãààëàõ, ñîíãóóëü áýëòãýí ÿâóóëàõ õýâèéí íºõöëèéã õàíãàõûí òóëä õóóëèàð òîãòîîñîí çàñàã çàõèðãààíû æóðàì îëîí ÿíç áºãººä ºðãºí õ¿ðýýòýé áèëýý. Òýäãýýð æóðìûã ãýìò õýðãèéí çýðýãò õ¿ðãýõã¿éãýýð çºð÷èõ íü áàñ öººíã¿é òîõèîëääîã. Ñîíãóóëèéí òàëààð õàðüÿàëàë, “äýýð, äîîð” ìýòèéã õàðãàëçàõã¿éãýýð á¿õ íèéòýýñ äàãàæ áàðèìòëàõààð òîãòîîñîí çàñàã çàõèðãààíû æóðìûã çºð÷ñºí íü ãýìò õýðãèéí á¿ðäýëã¿é áîë çàõèðãààíû çºð÷èë ãýäýã. Ýíãèéí æèøýý õýëýõýä “çºâøººðºëã¿é ãàçàð óõóóëàõ õóóäàñ íààñàí”, “øºíèéí öàãààð ÷àíãà ÿðèã÷ àæèëëóóëñàí” òîãòîîñîí õýìæýýíýýñ èë¿¿ õýìæýýãýýð ñîíèí, òîâõèìîë õýâë¿¿ëæ òàðààñàí, òºðèéí æèíõýíý àëáàí õààã÷ íàì, ýâñëèéí óõóóëãà õèéñýí ãýýä “æèæèã” ìýò áîëîâ÷ íèéãýìä õîðòîé õýðýã çºð÷èë õààëãà ¿¿äíýýñ ÷èíü àâàõóóëààä õàðàãääàã. Õóóëèàð õîðèãëîñîí ç¿éë õèéæ áàéãàà ó÷èð ýðõ ç¿éí çºð÷èë áîëäîã. Ãýìò õýðýãò àðàé “õ¿ðýýã¿é” ó÷èð “çàõèðãààíû çºð÷èë” ãýäýã. Çàõèðãààíû õàðèóöëàãûã çàõèðãààíû (óëñûí) õÿíàëò òàâèõ ýðõ á¿õèé áàéãóóëëàãà, õÿíàã÷, áàéöààã÷ çýðýã àëáàí òóøààëòàíààñ èðãýí, àëáàí òóøààëòàíä òýäíèé õàðüÿàëëûã õàðãàëçàõã¿éãýýð (õºíäëºí㺺ñ) íîãäóóëäàãààð ñàõèëãûíõààñ ÿëãààòàé. Óóë õàðèóöëàãûí àðãà õýìæýý õýäýí ÿíç áîëîâ÷ ñîíãóóëèéí æóðàì çºð÷ñºí ãýõ çàõèðãààíû çºð÷ëèéí òóõàéä ÓÈÕÑÒÕ-ä äàí ãàíö òîðãîõ øèéòãýë òîãòîîæ, ò¿¿íèéã ãàãöõ¿¿ ñóìûí áóþó ñóì äóíäûí, ìºí ä¿¿ðãèéí ø¿¿ã÷ íîãäóóëàõààð çààñàí ãîö îíöëîã áèé.

-Ñîíãóóëü á¿ðèéí äàðàà ÿíç á¿ðèéí ìàðãààí ãàðäàã. ¯¿íèéã õóóëèàð õýðõýí çîõèöóóëñàí áàéäàã, äóòàãäàëòàé ç¿éë þó áàéäàã âý?

Ñîíãóóëü á¿ðèéí äàðàà òîäîðõîé ìàðãààí ãàðäàã. Ýäãýýð ìàðãààíûã ýðõ ç¿éí õóâüä øèéäâýðëýõ ïðîöåññò àíõààðàõ õýä õýäýí àñóóäàë áàéäàã.  Ìàðãààí õÿíàí øèéäâýðëýõ õóãàöààã áîãèíîñãîõ: Ñîíãóóëèéí ìàðãààíûã ò¿ðãýí øóóðõàé øèéäâýðëýõýä óã ìàðãààíûã õýäèé õóãàöààíä øèéäâýðëýæ ýöñèéí õàðèó ãàðãàõ íü ÷óõàë à÷ õîëáîãäîëòîé. Ìîíãîë Óëñàä ¿éë÷èëæ áóé õóóëèóäûã àâ÷ ¿çâýë:

1. ¯íäñýí õóóëèéí öýö ìàðãààíûã õÿíàí øèéäâýðëýõ õóãàöàà:

¯íäñýí õóóëèéí öýöýä ìàðãààí õÿíàí øèéäâýðëýõ àæèëëàãààíû òóõàé õóóëèéí 21.2-ò “¯íäñýí õóóëü çºð÷ñºí òóõàé èðãýíýýñ ãàðãàñàí ºðãºäºë, ìýäýýëëèéã õ¿ëýýí àâñàí ãèø¿¿í àíõíû øàëãàëòûã 14 õîíîãèéí äîòîð õèéæ ìàðãààí ¿¿ñãýõ ýñýõèéã ººðèéí ñàíàà÷èëãààð øèéäâýðëýíý”. 23.2-ò “Ìàðãààí õÿíàí øèéäâýðëýõ àæèëëàãààã ¿¿ñãýñíýýñ õîéø õóðàëäààíä áýëòãýõ àæèëëàãààã 30 õîíîãèéí äîòîð ã¿éöýòãýõ áºãººä ìàðãààí ýýäðýý, òºâºãòýé øàëòãààíààð äýýðõè õóãàöààíä äóóñàõã¿é áîë Öýöèéí äàðãà 30 õ¿ðòýë õîíîãîîð ñóíãàæ áîëíî” ãýæ çààñàí.

2. Èðãýíèé õýðýã ø¿¿õýä õÿíàí øèéäâýðëýõ àæèëëàãààíû õóãàöàà:

ÈÕØÕØÒÕ-èéí 71.1-ò “Õóóëèà𠺺ð õóãàöàà òîãòîîãîîã¿é áîë õýðýã ¿¿ñãýñýí ºäðººñ õîéø 60 õîíîã, äàâæ çààëäàõ áîëîí õÿíàëòûí øàòíû ø¿¿õýýñ õýðãèéã äàõèí õýëýëö¿¿ëýõýýð èð¿¿ëñýí áîë ø¿¿ã÷ õýðãèéã õ¿ëýýæ àâñíààñ õîéø 30 õîíîãèéí äîòîð òóñ òóñ øèéäâýðëýíý” ãýæ çààñàí.